ders: 1

İskender Pala _ Katre-i Matem

Katre-i matem

İskender Pala

Katre-i matem

İskender Pala

Kapı yayınları: Nisan 2009

İSKENDER PALA

1958, Uşak doğumlu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakül-tesi'ni bitirdi (1979). Divan edebiyatı dalında doktor (1983), doçent (1993) ve profesör (1998) oldu. Divan edebiyatının halk kitlelerince anlaşılabilmesi için klasik şiirden ilham alan makaleler, denemeler, hikâyeler ve gazete yazıları yazdı. Düzenlediği Divan Edebiyatı seminerleri ve konferansları kalabalık dinleyici kitleleri tarafından takip edildi. "Divan Şiirini Sevdiren Adam" olarak tanınan İskender Pala, Türkiye Yazarlar Birliği Dil Odülü'nü (1989), AKDTYK Türk Dil Kurumu Odülü'nü (1990), Türkiye Yazarlar Birliği İnceleme Odülü'nü (1996) aldı. Hemşehrileri tarafından "Uşak Halk Kahramanı" seçildi. Babiide Ölüm İstanbul'da Aşk adlı romanı yüz binlerce kopya sattı, pek çok ödül aldı. Evli ve üç çocuk babası olan Pala, halen Uşak Üniversitesi öğretim üyesidir.

www.iskenderpala.net

www.iskenderpala.com

Kapı Yayınları 181

İskender Pala Bütün Eserleri 40

Katre-i Matem İskender Pala

1. Basım: Nisan 2009

ISBN: 978-994+486-90-3 Sertifika No: 10905

Kapak Tasarımı: Utku Lomlu Mizanpaj: Bahar Kuru

2009, İskender Pala

2009; bu kitabın yayın hakları Kapı Yayınları'na aittir.

Kapı Yayınları

Ticarethane Sokak No: 53 Cağaloğlu / İstanbul Tel: (212) 513 3420-21 Faks: (212) 51 2 3376 e-posta: bilgi@kapiyayinlari.com www.kapiyayinlari.com

Baskı ve Cilt Melisa Matbaacılık

Çiftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaşa / İstanbul Tel: (212) 674 9723 Fax: (212) 674 9729

Genel Dağıtım

Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.

Ticarethane Sokak No: 53 Cağaloğlu / İstanbul Tel: (212) 511 5303 Faks: (212) 519 3300

Kapı Yayınları, Alfa Yayın Grubu'nun tescilli markasıdır.

Katre-i Matem

İskender Pala

SUNUŞ

İstanbul'da, Marmara Oteli önünde duran bir ilan panosunda, "Filateli / ve / Eski Kitaplar / Müzayedesi" ilanını görüp de hemen yazının altındaki ok istikametinde ilerleyerek otelin konferans salonuna inmem yalnızca birkaç dakika sürmüştü. Aslında her zaman böyle acele karar vermezdim. Üstelik ne o günkü müzayede katalogunu incelemiş, ne de müzayedeye katılmak için rezervasyon yaptırmıştım. Yalnızca çok üşümüş-tüm ve bir bardak sıcak çay içmenin içimi ısıtabileceğim, birkaç aşina yüz ile karşılaşıp hal hatır sormanın huzurumu arttıracağını düşünüyordum.

Yıllardır her Çarşamba saat 18.00'de halka açık bir salonda düzenli olarak verdiğim "Divan Şiiri Saati" seminerinde o gün konu biraz şiirin dışına taşmış, hiçbir şeye önem vermek istememenin hiçbir şey olmadığını anlayanların her şeye önem verecekleri üzerinde konuşmam gerekmişti. Avare adımlar ve seminere dair hâlâ aklımda takılı kalan sorular eşliğinde Be-

vıı

yoğlu'nda tek başıma yürürken tipiye çevirmekte olan karın yüzüme çarptıkça göz kapaklarımı yaktığını, rüzgârın ustura keser gibi yüzümü yalayıp geçişini hissettim.

Müzayede salonu tıklım tıklımdı. Birkaç dosta merhaba dedikten sonra uzaktan satılacak kitaplara baktım. Yarısı el yazması eserlerden oluşuyordu. İştirakçilerin bir o kadarı da sosyetenin ünlülerinden... İşe yarar kitapların olup olmadığını tetkik için ilgililerden bir katalog istedim. Müzayede devam ediyordu ve satılanlar arasında önemli bir kitap olmaması için dua ediyordum. Yaban ellere teslim edilmiş nazenin bir dilberin sevgisi yüreklere ne kadar acı verirse, Osmanlı Türkçesini okumayı bilmeyen kişilere satılmış bir el yazması kitap da beni o kadar yandırırdı. Katalogu incelemeye başlamıştım ki tellal "Yirmi sekizinci sırada sizlere şiirlerden nefis bir seçki koleksiyonu sunuyoruz!" demesin mi?!.. Gerçi "nefis" kelimesi bu tür müzayedelerde artık reklam değerini yitirmişti ama ben yine de beş duyumun bütün antenleriyle kürsüdeki adama yöneldim. Kulaklarım söyleyeceklerinde, gözlerim elinde sallayıp durduğu elyazması ciltte idi. O, ağzını yayarak ve pazarlamaya çalıştığı kitaba ses tonuyla bir kat daha değer katmaya azmetmiş olarak "Genceli Nizami'nin Hüsrev ile Şirin'inden, Bağdatlı Fuzulî'nin Leyla ile Mecnun'undan, Yazıcıoğlu Meh-med'in ünlü Muhammediye'sinden bölümler; Hamdullah Ham-di'nin Kıyafetname'sinin tamamı, Âşık Yunus Divanı'ndan en güzel ilahiler, Karacaoğlan ve Gevherî koşmalarından hiç okunmamış aşk neşideleri..." diye anlatmaya, daha doğrusu ezberlerini okumaya devam ediyordu. Duyduklarım beni kışkırtmaya yetmişti. Elinde tuttuğu, hayli ilginç bir kitap olmalıydı. Bir yandan aristokrat zevkine uygun olarak mesneviler ve divanlardan seçme bölümler, diğer yandan Anadolu halkının belli başlı akait kitaplarından Muhammediye, tekke şiirinin en zarif örneklerini veren Yunus ilahileri, öte yandan kır-

vııı

sal kültürü yansıtan halk şairlerinin koşmaları... Nadir bir şiir mecmuasına benziyordu. En azından bunu tertipleyen ve aynı kapak içine ciltleten adamın şiir zevkinin hangi şairden yana olduğunu merak etmeye başladım. Tellalın söylediğine bakılırsa kitabın devamında Envaru'l-Âşıkîn, Mızraklı İlmihal, Vey-sî*nin Münşeat'ından perakende mektuplar ve öyküler yer almaktaydı. Bu sefer merakım daha da artmıştı. Çok şükür ki pey sürenler ilgilendikleri kitapların ne anlattığından ziyade cildinin güzel ve sağlam görünümüyle, bir de içindeki minyatürlerin sayısıyla ilgileniyorlardı. Müşteri aranan mecmuada ise minyatür yer almıyordu ve cildi şemseli, miklepli, zeref-şanlı olmasına rağmen yıpranmış, dağılmış, pörsümüştü. Allah için söylemeliyim; ekspertiz bu kitaba fazla fiyat biçme-mişti. Belki de bu yüzden, daha üçüncü artırımda kitabın sahibi oluverdim.

i I I

Bir saat sonra otelden ayrıldığımda karanlık ile birlikte kar yağışı artmış ama rüzgâr dinmişti. Bir sevgili edinmiştim ve onun peçesini açmak için eve varmayı bekleyemezdim. Üsküdar vapurunda başladım "kitabım"ın sayfalarını çevirmeye. Heyecanlıydım. Hatırlıyorum; Boğaziçi'nde çok güzel bir akşamdı o!.. Avrupa ile Asya'ya aynı anda romantik bir kar yağıyordu. Ve ben elimde Boğaçizi kadar güzel bir kültür yadigârı tutuyordum. Rastgele açtığım ilk sayfada Gazalî Deli Birader'in açık saçık bir mizah öyküsü vardı. Kahkaha için paragrafın sonuna kadar dayanamadım. O sırada çevremde oturan ve tek dertleri evlerine bir an evvel varmak olan yorgun insanlardan bazılarının başlarını çevirip bana baktıklarını gördüm. Muhtemelen bana acıyorlar, fersiz ışık altında ve salınan bir teknede, bembeyaz karlara kendini teslim etmiş bir gecede, elimdeki kitaba gösterdiğim ilgiyi yadırgıyorlar, belki bazıları da kitabımın ya-

ıx

zısına bakıp içlerinden "Tu, tu, tu! Tövbe tövbe! Kuran okurken gülünür mü herif?!" diye beni paylamayı geçiriyorlardı.

Eve varınca hiç beklemedim. Dışarıdan pencereme vuran karların beyazlığını ve rüzgârın sesini hissederken içeride ki- , tabımın her bölüm başlığını, her sayfasını dikkatle gözden geçirdim. Böylesi zengin bir külliyatı kimin tertip ettiğine dair bir ipucu yoktu. Her biri 15-20 yaprak süren mesnevi parçaları ile Yunus ilahileri aynı katibin kaleminden çıkmıştı ve hat bakımından ne kadar müstesna ise hata bakımından o kadar fersude idi. Düzyazı olan bölümler, muhtemelen kitabın ilk sahibi tarafından kaleme alınmıştı. Kim bilir nasıl birisiydi? Yazısı pek okunaklı değildi ama bazı sayfa kenarlarında aynı kalemden çıkma notlar yer alıyordu. Fazlaca örselenmiş zarif cildi tamir istiyordu. Şirazesi sökülmüş, şemse kabartması deforme olmuştu.

Sözü uzatmayayım...

Kitabımın en uzun ve en son bölümünde şimdi size anlatacağım öykü yer alıyordu. Öykünün sernamesi kırmızı mürekkep ile ve mihrâbiye nakışlar içine yazılmıştı: "Yek Cinayet Şast u Şeş Suâl". Günümüz diliyle "/ Cinayet; 66 Soru" veya "Altmışaltı Soruda Cinayet" diyebileceğimiz bu başlık hayli ilgimi çekmişti. İlk satırları okurken çayımı yudumlamaya yeni başlamıştım. Birkaç dakika sonra adeta başka bir âleme gittiğimi hissettim; işte o kadar.

Ne olmuştu, zaman nasıl geçmişti, hiç bilmedim. Bir ara soğuktan titreyerek ürperdim. Hayret!.. Sabah oluyordu ve fincandaki çay çoktan soğumuştu. Ben öykünün yarısına kadar gelmiştim ve ruhum cinayetler ile lale renkleri arasında çatışmalar yaşıyordu. Okuduğum satırlar yüreğimi sızlatmıştı. Dürüstlükle söylemeliyim ki bu öyküyü yayınlamayı ilk o sabah düşündüm. Bütün aramalarıma rağmen hiçbir kütüphanede bu hikâyenin başka bir kopyasına rastlayamadım. Kimin yazdığına

dair yaptığım araştırmalar ve çabalarım da hep sonuçsuz kaldı. Her kim yazdıysa, kitabın başına kendisiyle ilgili bir not koymuş ama kimliğini belirtmemişti. Notu okuyanlar onun kimliğini açıklamaktan çekindiğini hemen anlayabilirlerdi. Olup bitenleri sonuna kadar okuyunca yazarın bu tavrına hak vermek gerektiğini düşündüm. Gerçi pek çok Osmanlı elyaz-masının aksine bu kitabın başından sonuna dek kaydedilmiş hiçbir yazar, hattat, cilt ustası, nakkaş, ithaf edilen veya sunulan kişi adına rastlanmıyordu ama belki tarihin karanlık koridorlarında aydınlık bir gezinti, ileride onların kim olduklarını bize gösterebilir. Şüphesiz bazı araştırmacılar bunu başaracak, elimizdeki kitabın en azından yazarını veya size aktaracağımız öykünün başka bir kopyasını bulup Osmanlı tarihinin bir bölümünü yeniden yazmak gerektiğini söyleyeceklerdir. O zamana kadar bu öyküyü size ben anlatmış olacağım ve siz bu kitabın yazarı olarak beni bileceksiniz.

Aşka, sevgiye, şiire, gül ve bülbüle alışık bahtiyar bir ömür süren ben, bu kitabı Latin harflerine çektiğim sırada, birden acımasız çetelerin, zalim soyguncuların, ayak takımı ihtilâlcilerin mide bulandıran cinayetleriyle uğraşır duruma düştüğümü görüp üzülmedim değil. İtiraf etmeliyim ki çeviriyi yaparken en keyif aldığım satırlar, bazı bölümlerin sayfa kenarlarına kırmızı mürekkeple yazılmış, aşka dair "derkenar"lar oldu. Cinayetler tarihçesine eski çağların derinlikli sevdalarından aşk çeşnisi katan bu derkenarları ilgili bölüm sonlarında bulacaksınız. Bazı sayfalarda yer alan çizimlere gelince; bunlar da fotoğraf makinesinin icadından hemen önceki dönemde pek yaygın görülen oryantalist tarzda gravürlerden ibaretti. Bazılarını kitapta muhafaza ettim.

Kitabın öykümüze ayrılan ilk birkaç paragrafı, daha sonra tekrarlanıp tamamlanacak bir bölüm halinde düzenlenmişti. Yarım bırakılmış bu satırlar bana, yazarın öyküsünü anlatma-

xı

ya farklı bir yerden başlayıp da sonradan vazgeçtiği hissini verdi. Belli ki böyle uygun bulmuştu. Onun tercihine sadakat göstermem gerektiğini düşündüm ve kimi yerde kısacık, kimi yerde upuzun olsa da bütün bölümleri aynen muhafaza ettim.

Burada kitabın, Lale Devri'ne ait Türkçesini sizler için ya-lınlaştırdığımı söylememe gerek bile olduğunu sanmıyorum.

Evet!.. Şimdi o kitapla sizi baş başa bırakma vakti...

xii

GİRİZGÂH

Kalemimi hokkaya bandırdığım şu anda -ki Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'yı canından; Sultan III Ahmet'i de tahtından eden cehennemden nişan Eylül İhtilali'nin üzerinden henüz iki hafta geçti- şahit olduğum olayları yazıp yazmamakta kararsız sayılırım. Bilemiyorum. Yazmak gerektiğini düşündüğüm şeyler bir bakıma devlete ait sırları ifşa etmek gibi bir ihanetin ağırlığını da vicdanıma yükleyecek. Öte yandan Şark'ın kutsal çiçeği laleye dair yorumlarda bulunacak ve belki şükûfeciyan esnafını gücendirmiş de olacağım. Ama birisi çıkıp yiğit Şehzade Ahmet'i, aşağılık isyancıların yaptıklarını, cennete benzeyen İstanbul'u ve Sadabat'ın laleye kattığı zarafeti anlatmazsa bu dahi tarihe ve şehre haksızlık sayılırdı. Haddim olmayarak işte ben bu zorlu işe kalkıştım.

İmdi, bütün olup bitenleri 66 babda -bilirsiniz, "lale" adının ebced hesabındaki karşılığı 66 eder- size hulasa etmeye çalışa-

xiii

cağım, iki denizin kucağında, iki karanın elleri üstünde zarafetle parlayan İstanbul'da, eylül yapraklarının elediği bu hüzünlü günlere dair yazacaklarım belki de can güvenliğim kadar halk içindeki itibarımı da zedeleyecektir, ne ki gerçeklerin de üstü örtülmemelidir diye düşünüyorum. Hani şair "Bir hakikat kalmasın dünyada Allahım nihan" der ya; işte öyle. Öte yandan, eğer okunmayacaksa gerçekleri yazmanın kime ne yararı olabilir ki?!..

İleride belki yırtar atarım!..

iti

- Ben kim miyim?

- Bunun ne önemi var?!..

XIV

I. BOLUM

Serim: 66 Soruda Cinayet

(Ekim 1729) Hikâyenin daima olduğu gibi iki kahramanı vardır.

l.Sual: Fedakârlığın Sınırını Taşırabilir misin?

"Layhar'ın çocukları!.. Burası baba yurdudur. Burada senin, benim yoktur. Hepiniz kardeşsiniz. Bir anadan, bir babadan olanlar birbirlerini boğazlarlar, oysa analarını babalarını bilmeyen Layhar'ın çocukları birbirini tek vücut bilirler. Kardeşine iğne batırıldığında acısını kendi vücudunda duyacaksın. Bu kefene sağlığında girenler ölünceye dek birbirlerini ayrı görmezler. Bu, ikilikte birliktir. Bu senin sağ elindir, sen de bunun sol elisin. Biriniz sağınızı, diğeriniz solunuzu görürsünüz. Vücudunuz bir, başlarınız ikidir. Ömrünüzün sonuna kadar birbirinizi görür, gözetirsiniz. Burada bu senindir, bu benimdir, yoktur. Az, çoğu arttırır, çok hepinizi besler. Kazan birdir, hepinizi doyurur... el-Fatiha!.."

Gedikpaşa Hamamı'nın külhanına yeni gelen iki kişinin kardeşlik merasimiydi bu. Üç kollu bir şamdanın ışığında birbiriyle öz kardeş olacaklardan biri on dört, diğeri ondan yaklaşık on

yaş büyük iki delikanlı idiler. Külhanın her şeyiyle ilgilenen aşçıbaşı, Layhar'ın iki yakası ve iki kolu bulunan kefenini getirmiş, kırklık babayani destebaşı, kardeş olacak iki kişiyi meydanın orta yerinde çırılçıplak soyup birinin sağ, diğerinin sol kolunu sokacak şekilde gömleği giyindirmiş, meydanda iki baş ile iki eli görünen bir kişi kalmıştı. Bu iki kardeşin oraya geldiklerinde çıkardıkları elbiseler o dakika bitpazarına gönderilip satılmış, parası destebaşı için ayrılmıştı. Külhancı Baba ocağa karşı dönüp duayı okuduğunda Fatiha'dan gayrı sure bilmeyen gençlerin hepsi birden "Âmin!.." dediler. Ardından da Apaş Tek-kesi'nde ziyafet başladı. Bu ziyafet, gömlek giyip kardeş olan iki kişinin çarşıdan topladıkları erzakla pişmiş yemeklerden, pilav ve helvadan oluşuyordu. Bunun için üç gün boyunca her ikisine de yırtık ve kirli donlar giydirilip ellerine birer torba verilmiş ve külhancı baba tarafından ayrı ayrı tembih edilmişti:

"Utanmayacaksın, dolaşacağın dükkânlardan kovarlarsa sıkılmayacaksın, dayak yememeye çalışacak ve arsızlıktan çekinmeyeceksin. İste, vermezlerse bir daha iste, yine vermezlerse bir daha iste. Nerede, ne zaman, ne olursa olsun iste. Sızlan, yalvar, dükkâna sinek gibi yapış, asla kopma. Seni hırpalamaya kalkan olursa şirretlik yap, müşterilere sokul, sürün, sürtün sırnaş. Tiksinirlerse daha çok sırnaş."

O günkü ziyafet sofrası oldukça zengin sayılırdı. Bu yeni "bey"lerin külhana çok yararlı olacaklarını düşünen külhancıların hepsi mutlu ve sevinçliydi. Ne de olsa işleri azalacak, zevkleri çoğalacaktı. Birbiriyle kardeş edilen beyler Layhar'ın gömleğinden çıkartılmış, yarı çıplak hizmet ettiriliyor, sofrada her kim "Yandım kardaş!" dese ona buzlu testiden şarap sunuyor, pilav ve tatlı getiriyorlardı. Ziyafetten sonra külhanda bir ayin başladı ve iki kardeş "Layhar sultan aşkına!" deyip birer kadeh "horoz kanı" içerek akitlerini pekiştirdiler. Ardından külhancı baba tembih etti:

"Burada verilen emre hayır demek yoktur. Etinizi kesip şarabımıza meze, kebap eylesek boynunuzu büküp ağzını açmayacaksınız; razı mısınız?!"

"Beli babam razıyız!.."

(...)

2. Sual: Bulduğunu Kaybeden Ne Hisseder?

Akşamın ılık meltemleri filbahrilerin kokusunu fesleğenlere karıştırıyordu. Vuslatın derinliğinde kucaklaşmışlardı. Sevgilisinin zülüfleri ilk kez yüzüne değdiğinde içi ürperen delikanlı sordu:

"Işığı görüyor musun?"

"Şu kaybolmayan ışığı mı?"

"Evet!.. Tıpkı kalbimdeki sen gibi..."

"O ışık gibi ben de kalbinden hiç kaybolmayacak mıyım?!"

"?!.."

Gözlerinden yaşlar döküldü...

ili

Sevgilisinin eli eline ilk kez değdiğinde titreyen genç kız sordu:

"Laleyi sever misin?" "Yanağının renginden mi?.."

"Hayır aşkımın renginden; mor lale!.."

Kız, zarif parmaklan arasındaki lale soğanını delikanlının avucuna koydu. İkiz bir soğandı bu. Tıpkı o anda birbirine sarılmış iki beden gibi.

"?l

Gözlerinden bir damla yaş süzüldü.

O sırada deniz, dolunayın kendisini çektiğini bilememişti. Nasıl bilebilirdi ki?!

Saklı inciler gibiydi. Güzel gözlü hurileri anlatanlar, sanki ona bakarak tasvirler yaparlardı. Kaşlar kara, gözler kara. Kirpikler kıvrım kıvrım oya. Bembeyaz ten, uzun boy, uzun boyun... Saçının örgüleri zincir zincir... Edası ve tav) ı uygun bir şivekâr.

Soruyu kendisine daha sıkı sarılarak cevaplayan delikanlının kolları arasına gizlenerek mutluluğuyla ağladı... Uzaklardan gece kuşlarının sesleri geliyordu ve gökyüzünde kaybolmayan ışıklar vardı.

Delikanlı, sonbahar serinliğini savuran sıcak bir tebessümle bütün gece yüzüne bakmış, kâh gözlerindeki letafet buğusuna hayran; kâh yanaklarındaki nezahet etkisiyle giryan, adını tekrarlayıp durmuştu:

"Nakşıgül; hazinem, definem... Nakşıgül; servetim, varlığım... Nakşıgül; hayalim, rüyamın tabiri... Nakşıgül..."

Ömrünün en bahtiyar gecesinde mutluluk düşleri görüyordu. Üstelik gözüne hiç uyku girmeden. Küçük buseler, saçının beliklerini koklamalar, parmaklarıyla yüzünü santim santim tanımaya çalışmalar... Bir uykuyu canan ile birlikte uyumanın mutluluk mu, yoksa haksızlık mı olduğunu düşünerek geçen dakikalar ve "Efendim, canımın cananı, sultanım, gonca dudaklım, gül yanaklım..." iltifatlarıyla süren fısıldaşmalar.

Bir gerdek gecesi için alışılmış olmayan her şey bu iki üfta-de âşıkın odasında söyleşildi, konuşuldu, fısıldaşıldı... Söz ile başlayıp ruh ile sarmaş dolaş olan iki bedenin bundan daha öte bütünleşmesi ifrat olurdu. İzdivaçtan murat iki bedenin değil, iki ruhun birleşmesi, uyumu, tamamlanması değil miydi zaten?

Gecenin sabaha evrilen saatlerinde, biri diğerinin kolunda, öbürü bunun yanağında aşk ve gözyaşı yorgunu gözlerini yumdular.

K sÜ <H

Şahin uyandığında hâlâ dudağında uyku öncesinin ihtişamlı tebessümü ve gözlerinde mahmur bir aşk baygınlığı vardı. Uyanıp uyanmamak arasında tereddütte gibiydi. Kolunda yatan Nakşıgül'ün saçlarını kokladı ve avucunda toplayıp kulağına sevgi sözcükleri fısıldamaya başladı. Geceye birlikte başlamışlar, birlik olmuşlar, birlikte uykuya dalmışlardı. Evliliğin ilk gününe de birlikte başlamak istiyordu.

"Nakşıgül... Sultanım!.."

"?!.."

"Canım, yaraşığım, Nakşıgülüm!"

"?!.."

Nakşıgül derin uykulardaydı, uyanmıyordu. Eliyle yüzünü okşadı. Saçlarından tutup alnını öptü. Hayır, uyanmıyordu.

Üstelik yüzü buz gibi soğuktu. Omuzundan tutup uyandırmak istedi. Birden yorganın altında bir boşluk hissetti. Sevdiği kadın sanki koynunda değildi. Bu evliliğin bir rüya olduğunu sanacak oldu. Şiddetle yorganı kaldırdı. "NakşıgüüüüüülL"

3. Sual:

Sevmenin Cinnet ile Cennet Arasında

Durduğunu Kim Bilebilir?

"Yeye! Dün çarşıdan on altın tutarında zeytinyağı satın aldım. Yağcı ağzına kadar dolu on şişe, yarısı dolu on şişe ve paranın üstü çıkışmayınca da on adet boş şişe verdi. Eve gelince üç hanıma eşit paylaştırmak istedim. Tartı ve ölçü yoktu; bir türlü elimin ölçüsü de tutmadı, adaleti sağlayamayacağım diye öylece bıraktım. Ne yapacağımı bilemedim."

"On adet yarım şişenin beşini diğer beşine boşaltıp her kadına beş dolu, beş de boş şişe ver hekim efendim."

"Aklınla bin yaşa Yeye!.. İşte seni bu yüzden pek seviyorum ben. Akıllısın!.. Terbiyelisin!.. Düşüncelisin!.. Peki, söyle bakalım, musiki hücresinden gelen santur sesi hangi makamda? Zirgûle mi, Acemaşiran mı?"

"Şehnaz makamında hekim efendim?" "Şehnaz'ı bir an olsun unut Yeye!.. Aklını bana ver." "Şehnaz gelince, yıllar önceydi, akıl gitmişti... Şimdi bir gelip bir gitmesi hep ondan..."

"Makamların geçişleri üzerine konuşalım mı biraz?"

"Bütün geçişlerin şehnaza vardığı, bütün taksimlerin, peşrevlerin şehnaz olup dimağımı istila ettiği o günün sarhoşuyum ben... Konuşmaya değil, görmeye muhtacım."

"Gücenirim ama Yeye!.. Bir parça aklını başına topla; azıcık konuşalım. Konuşalım ki görmeye kapı açılsın. Şu tambura kulak ver, hangi makamı geçiyor?"

"Şehnaz'ı hekim efendim!.. Beni Şehnaz'a götürün!.."

"İnat ediyorsun madem, konuya Şehnaz ile devam edelim. O gün, Şehnaz ile ağacın altında otururken kucağına düşen yılandan kendini neden korumadın?"

"Şehnaz'ı seyretmeye o derece susamıştım ki yılanı görmedim bile."

"Kıza karşı yiğitlik gösterisine girişmiş olmayasın?!"

"Öyle de olsa yılan beni anladı, hekim efendim."

"Anladı anlamasına ama Şehnaz'ın korkudan dili tutulduktan sonra!.."

"Şehnaz bu gece geldi, konuştuk, dili tutulmamıştı."

"Hah, ha!.. Peki ne dedi sana!?"

"Yusufum, dedi."

"Başka?"

"Yine Yusufum dedi."

"Peki ya başka!?"

"Bir kez daha Yusufum dedi."

"Sen ne yaptın?"

"Şehnazım dedim."

"Başka?"

"Şehnazım dedim."

"Yeye! Şehnaz'a dair bize hiç doğru söylediğini hatırlıyor musun?"

"Size evet derdim ama yalan söylemiş olmaktan korkarım!"

"Yani bize hep yalan söylüyorsun?"

"Şehnaz olunca bahis, aklım gidiyor, neyin yalan neyin gerçek olduğunu anlayamıyorum..."

¦ili

Yanık Yusuf her gün tekrar eden saçma sapan sorulardan bıkıp usanmıştı. Geçen yıl, yetişip büyüdüğü konağın biricik kızı, dünyada sevdiği ve sevmeye devam edeceği Şehnaz'ın dilinin tutulmasına sebep olduğu için odunlukta iki ay işkence görmüş, buna dayanmakla birlikte Şehnaz'ı görmemeye dayanamayarak direnmiş, ancak bu dert ile halayık anneciğinin ölüm haberini alınca odunluk duvarları kendisine dar gelmiş, işi tamamen şiddete ve çılgınlığa vurmuş, kendisiyle konuşan herkese saçma cümlelerle cevaplar vererek delirdiğine inandırmış, nihayet Şehnaz'ın konaktan alıp götürülmesi üzerine orada kalmasını gerektiren son sebep de ortadan kalkmış ve deliliğin saldırganlığını arttırınca, dev cüsseli dört kişi tarafından zor zapt edilir vaziyette Haseki Bimarhanesi'ne getirilip bırakılmıştı. Buraya gönderilmesinin Şehnaz'ın efendi babası Veyis Ağa'nın kararıyla olduğunu düşünüyordu. Çünkü Veyis Ağa kızının da Yusuf'ta gönlü olduğunu anlayınca çılgına dönmüş, itibar ve mal kaygısıyla kendi besleyip büyüttüğü yamak parçasını gözden çıkarmıştı. Çok geçmeden konakta birkaç altın kaybolmasını bahane ederek onu hırsızlıkla suçlamış ve altınları odasında buldurtmuş, ardından güya suçunu inkâr ettiği için yalancılığını ortaya çıkarmış ve nihayet kızına göz diken bir ırz düşmanı olarak adını etrafa yaymıştı. Oysa asıl sebep, bir yaz akşamı konağa gelen devletlû bir misafirin Yusuf'a uygunsuz teklifte bulunması ve Yusuf'un da kilerdeki ekmek bıçağı ile adamın karşısına dikilmesini örtbas edebilmek idi. Veyis Ağa misafiri ile konağında besleyip büyüttüğü Yusuf arasındaki tercihi devletlû misafirden yana yapmış ve Yu-

suf'un ağzını kapatmak istemişti. Böylece bir taşla ıkı kuş vurmuş da olacak, kızının gönlünü çalan çulsuz Yusuf'tan kurtulacaktı.

Bimarhanede geçen zamanın ilk haftalarında tecrit odasında zincir ile bağlı kalan Yusuf, daha sonra zincirlerden azat edilip kapısı kilitli bir hücreye konulmuş, iki gün evvel de hücresinin kilidi açılıp diğer hastalar ile vakit geçirmesine izin verilmişti. Yaklaşık yüz doksan yıldır malihulyaya müptela olup da toplumdan dışlanan mecnunların tedavi edilmeye çalışıldığı bu bimarhanede hemen herkesin tek derdi vardı: Kara sevda.

Hekimler aslında iyi kalpli adamlardı. Ne ki Yusuf'un hasta olup olmadığı konusunda şüpheleri vardı. Gün geliyor onun mantıklı ve akıllıca düşündüğüne kanaat getiriyor, gün oluyor hücreye tıkılması gerektiğine hükmediyorlardı. Yusuf'un istediği vakit hasta gibi davrandığını henüz keşfedememişlerdi. Bimarhaneye yolu düşüp de daha hastalığını kabul eden hiçbir insana rastlamamış olmaktı hekimleri yanıltan. Kesin teşhis için Yusuf'u tekrar tekrar sorgulamaları bu yüzdendi. Yusuf hastaların içinde yaşı en küçük olan idi. Henüz ondördünü doldurmamıştı. Aklıyla herkesi şaşırtıyor, okuma yazma biliyor, vaktiyle okuduğu kitaplardan hastalara aşk öyküleri anlatıyor, aşk gamıyla harap olanların gönüllerini abad ediyor, hesap biliyor, bilhassa çetrefil soruları, dilemmaları, muammaları, bilmece ve bulmacaları, rakam ve kelime oyunlarını herkesten evvel çözüyor, sanki aklının azlığından değil de, çokluğundan dolayı deli muamelesi görüyordu.

Hücresinden salıverilip yeni yeni tanımaya başladığı Haseki Bimarhanesi bir çiçek bahçesi ile kubbeli bir sahanlığa açılan sekiz hücreden ibaretti. Bahçedeki havuzdan başka iç sahanlıkta da bir havuz, havuzun ortasında da masura derecesi ayarlanabilen bir fıskiye bulunuyordu. Burada tedavi, bitki köklerinden elde edilen şuruplar, maden ve tohumlardan ma-

mul tabletler, telkinler, hikâye ve masallar ile belli sureli kürler halinde sürüyor, hastalar cinnetlerinin şiddetine göre beş kademeye ayrılmış hücrelerde barındırılıyorlar, her hücredeki tedavi süresi on beş gün ila bir ay arasında değişiyor ve her bir kür sonunda hastanın hücresi değiştiriliyordu. Bimarhane-nin hasta bulunmayan üç hücresinden biri eczane, biri müşahede odası, biri de sazendeler için ayrılmış bulunuyordu. Hasta hücrelerinin düzeninde cinnetin şiddetine paralel bir sıralama mevcuttu. Söz gelimi hasta kendisine zarar verecek derecede delilik içindeyse ilk hücreye, yani hastaların zincirle bağlı oldukları hücreye; oradaki tedavi olumlu sonuç verince kapısı kilitli ama zincirsiz hücreye; sonra kapılı ama kilitsiz hücreye; sonra kontroller ve tedavi sürecine göre satranç ve oyun hücresine, nihayet son olarak da sohbet hücresine konuluyordu. Her kuşluk, ikindi ve yatsı zamanında bütün hastalara dinletilen musiki faslı başlıyor, kuşluk vakti fıskiyenin suyu bir masura, ikindide üç masura, yatsıda ise iki masura şiddetine çıkartılıyor, yüksekten düşen suyun sesi kubbede musiki sesine karışıyor ve hastalar yılın her mevsiminde ayrıca belirlenen makamlara göre tedavi kürlerine katılmış oluyorlardı. Eylül ayıydı ve sazendeler sonbahar tertibi ile icra-yı sanat ediyorlardı. Bu tertip büyük Türk bilgini Farabi'nin kitaplarından çıkartılmıştı ve insana huzur ve neşe veren Rast makamı ile duyarlılık veren Kuçek makamı kuşluk vaktinde, cesaret telkin eden saba makamı ile uyku getiren Zirgule makamı ikindi vaktinde, sonsuzluk hissini pekiştiren Ruhavi makamı ile alçakgönüllülük hissi veren Hicaz makamı da yatsı vaktinde birer kür halinde dinletiliyordu. Her makam icra olunurken fıskiyedeki suyun şiddeti azaltılıyor veya çoğaltılıyor, böylece kubbeden hücrelere yansıyan tedavi sesi bir kat daha etkin kılınıyordu. Ünlü İslam filozoflarından İbn-i Sina melankoli, malihulya veya sevda hastalarının tedavi yollarından bi-

rinın ona iiiusiki uııııeuııeK uıuuguuu soyıuyuruu. ıusuı, musikiden hoşlanmıştı. Başkalarına hissettirmese de bilhassa yatsı zamanlarında Ruhavi ve Hicaz makamlarının icrasını bekler olmuştu. Özellikle de Ruhavi çalarken Şehnaz'ı düşünüyor, kış akşamlarında annesiyle birlikte okudukları aşka dair eski bir kitapta anlatılan beyaz kafur yanaklı, siyah misk zülüflü, şeker dudaklı kıza tutulan dervişin hikâyesi gözünün önünde adeta şekil buluyor, ete kemiğe bürünüyor, ses ve hareket oluyordu.

Yusuf bimarhaneye ilk getirildiğinde içine kapanmış, tam üç gün ne bir söz söylemiş, ne söylenene tepki vermişti. O günlerde beşinci hücrede tedavisini tamamlamakta olan bir hasta ona acımış, belki de onun halinde kendi ıstırabını görmüş olmalı ki yakınlık göstermiş, hücresinde birkaç kez ziyaret etmiş, sonunda adının Yusuf olduğunu öğrenebilmiş ve aşkının derinliğinden kinaye ona Yanık Yusuf demeye başlamıştı. İlk ayın sonunda hastalar arasında artık Yusuf adıyla değil "Yanık" lakabıyla anılmaya başlanmıştı. Nihayet kâtip efendi onun sempatik tavırlarına bakarak lakabını değiştirmiş, hastalığının kayıtlarını tuttuğu tedavi defterinde kullandığı şifreleme metoduyla ona Yeye demişti. Yanık kelimesinin başındaki "y" ile Yu-suf'ın başındaki "y"nin birlikte okunuşuydu bu: Ye-ye.

I i i ¦

-derkenar-dervişin hikâyesi

Her görenin âşık olduğu, uğrunda aklını kaybettiği bir kız vardı. Yanağı kafur gibi bembeyaz, saçları misk gibi simsiyah. Şeker, onun dudağının lezzetini bilseydi, erir yok olurdu. Bu dilber bahçelerde gezinirken oralardan bir derviş geçti. Bir ekmekçinin acıyıp verdiği yarım somunu tutuyordu elinde. O ay yüzlüyü görünce ekmeği elinden düşü-

verdi. Kız bu hale gülüp geçmişti ama o gülüş, dervişin bedenindeki varım canı da yere çaldı. O andan itibaren ne gecesi, ne gündüzü kaldı dervişin. Tam yedi yıl yanıp yakıldı, ağlayıp inledi. Kızın mahallesinden hiç ayrılamadı, evinin çevresinde dönüp durdu. Yoksulun bu hali kızın akrabalarını rahatsız etti ve bir gece sessizce ortadan kaldırmayı düşündüler. O dilber biraz insaflıydı, gizlice yoksul dervişi çağırıp "Git buralardan," dedi, "elde edemeyeceğin bir şey için kapımda bekleme. Canına kast edecekler, durma kaç!" O zaman derviş ağladı ve ilk kez içini döktü kıza:

"Bencileyin bin âşıkın canı senin cemaline feda olsun. Ben canımı seni ilk gördüğüm an kaybetmiştim, şimdi bir can için seni terk eder miyim sanıyorsun? Yalnız meraktayım, madem bana hiç acımayacaktın, neden o zaman gülmüştün!"

"A ahmak derviş," dedi kız, "a hünersiz zavallı, sen hiç kendine bakıyor musun, gülünecek bir suratın var, insan sana bakınca elbette gülesi geliyor."

"Aşk," diye karşılık verdi derviş, "aşk, sevilen için bir hiç ise de, seven için heptir. Eğer, ey güzel, sana gücenme gücüm olsaydı, bu duyduklarım için gücenirdim. Amma bunun için aşkımdan geçecek değilim!"

Derviş yedi gece daha oralarda dolandı, sonra onu hiç kimsecikler bir daha görmedi.

4.5uaı: Haşmetlû Vezir! Bakalım Akıllı mısın?

Sultan Ahmet Camii'nin minareleri arasından bakıldığında Marmara ve Prens Adaları'nı bir kitabın sayfalarındaki resimler kadar güzel gösteren şahnişinleriyle bu vezir sarayı, yer yer Osmanlı hükümdarlarını kıskandıracak güzelliklere sahipti. Hemen önünde Mısır'dan getirtilmiş dikili taşlar ile Yılanlı sütun ve eski Roma hipodromunun kalıntıları bütün zengin geçmişleriyle tarihe direnip duruyorlardı. Bir zamanlar Muhteşem Süleyman ile veziri İbrahim'in ta Viyana'dan, Belgrat'tan, Budapeşte'den toplayıp mandalarla taşıttıkları heykeller bile, durdukları sütunların üzerinde asırlardır bu sarayı seyretmekten bıkıp usanmamışlar, hâlâ gülümseyen veya hayret eden yüzlerle kündekâri kafeslere, cumbalara, şahnişinle-re bakıp duruyorlardı. Kameriyeden bakıldığında bütün bir Bizans tarihinin anılarını sakladığı düşünülen geniş alan, İstanbul halkının bir tür eğlence ve toplanma meydanı gibiydi ve

vezir sarayının kafesli pencerelerinden bakan sürmeli gözler bu meydanda her an bir başka güzellik görerek gündelik hayatlarına renk katarlardı. Kanuni'nin gözde veziri İbrahim Paşa, meydana penceresi bulunan bu odaları, cariyeleri ile hanımları arasında önem ve büyüklük sırasına göre taksim etmişti. O vakitler cariyelerin hepsinin bu sarayda ayrı bir görevi vardı. Ama onlar gündelik işlerini yapmaktan ziyade paşanın ilgisini çekmek için yarışırlar, bunun için birbirleriyle sürekli kavga eder, planlar kurar, entrikalar çevirirlerdi. Şimdiki cariyelerin çoğu Kafkas kavimlerinin güzelliğini taşıdıkları için buraya getirilmiş olmakla birlikte zamanla bahar çiçekleri gibi güzellikleri süratle solup paşanın ilgisini kaybetmiş orta yaşlı kadınlar olmuşlardı. İçlerinden Venedikli ile Rum olanı biraz daha genç idiler ve dairelerinde paşanın zevkine uygun şarap saklamayı ihmal etmiyorlardı. Eflaklı dilberin merakı da paşasına cahilce şiirler yazmaktı. Hanımları mı? Onlar hemen daima mücevherler, ipekli elbiseler, güzel kokular ve meşşata-ların yaptığı saçlarıyla cazibe yarışına girmiş, kendi değerlerini olduğundan daha büyük göstermeye çabalayıp durmuşlardı. Paşadan aldıkları paraları müsrifçe harcama hakları vardı. İçlerinden erkek çocuk sahibi olanlar her vakit diğerlerine göre daha fazla söz sahibi ve gevezeydi. Hele içlerinde en şişman olan en büyük hanım ile devamlı manolya esansı sürerek sarayın içinde dolaşan ikinci hanım arasındaki şiddetli kin ve düşmanlık yıllarca sürmüştü. Cariyeler de borç para bulabilmek için bu ikisi arasında daima ezilegelmişlerdi.

İbrahim Paşa, Sultan III. Ahmet'in henüz onüçünde olan kızı Fatma Sultan ile evlenip "damat" olunca hanımlarını sureta boşamış, cariyelerini de yalnızca saray hizmeti için istihdam eder olmuş, ama hiçbirini yanından uzaklaştırmamıştı. Sarayında büyük davetler verip şuh meclisler düzenlediği akşamlarda bunlardan bazıları yanında yer alırlardı. Böyle gecelerin

sonunda eski gözdelerinden biriyle kaçamak yaptığı haberleri sarayındaki hanımların en cazip dedikodu konularından sayılıyordu.

Paşa, tebaaya ve sultana rağmen vezirliği hakkıyla yerine getiren zeki ve kabiliyetli bir devlet adamıydı. İdarecilik yeteneği o zamanın dünya siyasetinde "olağanüstü" olarak niteleniyordu. Pasarofça Antlaşması'nın ardından ülkede bir sulh dönemi başlatmış, Osmanlı siyasetine tek başına yön verir olmuştu. Sevimli bir karakteri vardı, zekiydi; şiirden anlıyor, sözün güzelini biliyordu. Gözlerinin altındaki halkalar, çökük bir avurt ve kırçıl sakallar ile yaşına göre yakışıklı bile sayılırdı. Çevresinde pek çok şair ve sanatçı himaye görüyor, onların şiirlerine caizelerle aferinler okuduğunu herkes biliyordu. Kavrayışı, sükûneti ön planda görünürdü ama şiddet göstermede kimse eline su dökemezdi. Yabancılara çok iyi davranıyordu. Avusturya ile büyük savaştan sonra Osmanlı devletinin komşu ülkelerle barış içinde yaşayacağını yedi düvele ilan etmiş, içerde de birtakım hamleler yapıp Osmanlılığı eski şanına ve şerefine ulaştıracak çalışmalar başlatmıştı. Rusya ile barışık yaşamak gerektiğini düşünüyor, Avrupa ülkeleriyle ittifaklar kuruyordu. Şu günlerde, bir yandan Avusturya'yı Rusya ve Polonya'ya karşı kışkırtmak, diğer yandan Macar Rakoçi'yi kullanarak Rusya ile dostane ilişkileri başlatmakla meşguldü. Elbette bunu yaparken Sultan adına irade kullanıyor; aklı, ileri görüşü ve siyaset bilgisiyle hareket ediyordu. Hıristiyan dünyanın hilelerine çözüm bulabilmek için üç yıl önce, ilk defa Avrupa ülkelerine sefirler göndermişti. Hatta Paris'e giden Yir-misekiz Çelebi Mehmet Efendi orada gördüklerinden yola çıkarak bir kitap bile yazıp kendisine sunmuştu.

Paşa'nın sanatçı bir yanı, daha doğrusu sanat zevki vardı. Öte yandan eğlenceye pek düşkündü. Halkı eğlendirerek oyalama konusunda da oldukça maharetliydi. Devletin şeref ve

itibarı adına her türlü masrafı yapıyor, eğlenceyi de bu masraflar kabilinden gösteriyordu.

Onun, size anlatmam gereken bir huyu daha vardı. Siz deyin bulmaca çözmek, ben diyeyim muamma halletmek... Bu onun en sevdiği hususlardan biriydi. Önüne girift bir mesele konulduğunda, şöyle içten içe gizli bir sevinç duyduğundan şüphe edilmezdi. Herkes biliyordu ki o, en çetrefil problemleri usuletle ve suhuletle çözer; en müşkil siyaset açmazlarını bir hamlede bertaraf ediverirdi. Zihninde bulmacayı andıran bir mesele var ise, onu görenlerin, özlediği oyuncaklarına kavuşmuş bir yeni yetme; yahut sakalları erken bitmiş, boyu uzamış, derisi genişlemiş bir çocuk zannetmeleri mümkündü.

İbrahim Paşa'nın en olumsuz yanı, yeniçeriler ile arasının biraz bozuk olmasıydı. İki ay evvel kimsesiz olarak ölen yeniçerilerin aylıklarının hazineye kalması için bir sayım yaptırt-mış, yedi milyon kuruşluk bir tasarruf sağlamıştı. Ne var ki yeniçeri ağaları bundan memnun olmamışlar, kurdukları menfaat çarklarının dönüşünün engellendiğini düşünmüşlerdi. İki aydır, İstanbul'un her yanını istila eden Yeniçeri kahvehanelerinde ve çay bahçelerinde tartışılan başlıca konu Sadrazam'ın bu yaptıkları ile daha da yapacakları idi. Civeleğinden çorbacısına, neferinden odabaşısına her rütbedeki yeniçeri bu fitne ocaklarında sadrazama haddini bildirmenin planlarını yapıyor, uluorta konuşuyor, atıp tutuyorlardı. Arada sırada vezirin akrepleri birkaçını götürüp cezalandırmasa sesleri ayyuka çıkardı.

O gün, bütün bir yaz ihtişamıyla kubbeler şehri İstanbul'u seyredip gözü arkada kalarak batan güneş, şehrin üstüne gizli bir hüzün serpip gitmişti. Paşa'nın içinde bir sıkıntı var gibiydi. Özenle hazırlanmış sofrasındaki çok sevdiği karides ile Marsilya şarabına bile elini sürmemiş, bir dilim kızarmış ekmek üzerine manda kaymağı sürüp yemeyi tercih etmişti. Ak-

samın hüzün yağdıran ıssızlığı her yanı kapladığı sıralarda hükmettiği şehrin karanlığa gömülmüş siluetini seyrediyor, gelecek güzel günleri düşünerek içindeki sıkıntıyı atmaya çalışıyordu. Neden sonra kitaplığında çok sevdiği tarih ciltlerinden birini alıp rahlesinin önünde diz kırdı ve okumaya başladı. Fatma Sultan'ın gönlünü almak için yeni bir gazel yazması gerektiğini düşündü sonra. İki gün evvel yaptığı hatayı yakın zamanda telafi etmesi gerekiyordu. İçinden "Eşek kafam benim!.. Sevdiğin kadını kıskandırmak için sevmediğin bir cariyeye neden aşırı iltifat edersin bilmem ki?!" deyip duruyordu. O sırada diline bir beyit takılı kaldı:

Bir kerre dokunsan teline sâz-ı derûnun Bin türlü nevâzişle düzelmez bozulunca*

Beyti tekrar edip dururken ruhunda bir elektriklenme olduğunu hissetti. Daha evvel, böylesi izahı müşkil bir hal başına hiç gelmemişti. Kendini kaybetmiş, sanki korkulu bir düş yahut bir kâbus gördüğünü bildiği halde uyanmaya mecali yetmeyen hastalar gibi olmuştu. Birdenbire gözünün önünde pos bıyıklı, kara gözlü, âdem ejderhası bir yeniçeri belirmiş, kendisiyle alay edercesine kıs kıs gülüyordu. O sırada kapının vurulduğunu ve paşalılardan birinin, elinde bir sepetle hayal meyal içeriye girdiğini gördü. Şuuru yerinde değil gibiydi; ne adama bir şey söyleyebilecek, ne de onun sözlerini duyabilecek durumdaydı:

"Efendimiz!.. Yeniçeri ağası mahsus selâm etmiş, 'Devletlû vezirimizin ellerinden öperiz!' deyu bir adamla turfanda yemişler göndermiş. 'Paşamız asla böyle şeyler kabul etmez,'

Gönül sazının teline hata ile bir kere dokunmaya gör; eğer bozulursa artık bin defa tamire kalkışsan yine düzelmez...

dedimse de, 'Mühimdir, zat-ı devletleri istemişler, bizzat huzuruna çıkarılması gerekiyormuş,' diye ısrar etti; aldım getirdim. Ne buyurulursa öyle yapayım!?

Hizmetkâr bu sözlerle birlikte elindeki sepeti gösteriyordu ama paşa, aklı şiirde, şuuru da pos bıyıkta olduğundan hizmetkârına eliyle yalnızca bir "çekilebilirsin" işareti yapabildi. Elindeki kitaba gözlerini çevirdi. Naima Tarihi'ydi bu. Murat Hüdavendigar'ın Kosova'da şehit ediliş bahsini açtı. Uzun uzun okuyup hüzünlendi. Gözlerinden iki damla yaş süzülmüştü. Neden sonra önüne kâğıt ve hokkayı koydu. Aklı durmuş gibiydi. Bir iki kıvrandı, zihnini yordu, ıkındı, sıkındı, ünlü şair Nedim'in yakınlarda söylediği şiirlerine nazire kabilinden birkaç beyit dizdi. Beyitleri yeniden yazdı, bozdu, yeniden yazdı. Vakit bir hayli ilerleyince de kalemdanını derleyip yerinden doğruldu. İşte o sırada eşikte duran sepet dikkatini çekti. Hayret, ağzı bir bez ile dikilmiş olan sepetin üzerinde bir de mühürlü nâme vardı. İtina ile alıp mektubu okudu:

"Haşmetlû vezir! Sana akıllı diyorlar. Bakalım öyle misin? Sepeti aç; turfanda yemişlerimizden tat ve bağını bul!.."

Paşa, sepetin ağzını örten bezin dikişlerini yazı takımının içinde duran söğüt çakısının sivri ucuyla birer birer söktü. Sepet, yemiş sandığı gibi pek muntazam döşenmişti. Bademler, cevizler, kuru üzüm ve incirler, fıstık ve fındıklar... Bir avuç yemiş alayım derken parmaklarına başka bir şey takıldı. Sanki nemli bir et parçasına dokunmuştu. Sepeti ters yüz ettiği vakit kanı donacak gibi olrdu. Taze bir kadın başı, saç örgülerini ardından sürükleye sürükleye halının üzerinde yuvarlanıyordu.

5.Sual: İncili Konak Neden Satıldı?

Gecenin ortalarındaydı. Eyüp Tomruğu'nun bodrum katında, kapatıldığı bu rutubetli hücrede, yaklaşık onbeş saattir durmadan ağlıyor, Nakşıgül diye sayıklamaya devam ediyordu. Ayak bileklerinden dizlerine kadar tomruğa kilitli idi. Tomruğun diğer beş deliğinden ikisinde başka suçlular vardı ve bitap vaziyetteydiler. Aç ve susuzdu ama ne kimse ona bir yudum su getiriyor, ne de su istemek onun aklına geliyordu. Bir tür malihulya nöbeti geçiriyor gibiydi. Zaman aktıkça aklının donduğunu, hatırladıklarını hatırlamaz hale geldiğini hissediyordu. Zihni bulanıyor, içinden durmadan ağlamak geliyordu. 0 ağladıkça diğer iki mahpus susması için küfürler ediyorlar, bağırıp çağırıyorlardı. Bereket versin bunlardan biri ufak tefek olduğu için tomruğun bir ucunda, diğeri de hayli iri yapılı olduğu için diğer ucunda ayaklarından kilitli idiler. Onlar da kendisi gibi suçlarını itiraf etmeleri için buradaydılar. Beş metre

boyunda ve neredeyse yetmiş santim çapındaki bu koca kütük İstanbul'da şöhreti duyulmuş çok etkili bir işkence aletiydi. Boydan boya ortasından dilinmiş, sonra da mahkûmların ayak baldırları sığacak şekilde birbirine eşit uzaklıkta beş çift delik açılmıştı. Buraya ilk getirildiğinde ihtisap zabitlerinden biri muhafızlar eşliğinde tomruğu açmış ve baldır kalınlığını ölçerek üçüncü deliğe oturtup kilitlemişti. Diz kapağından aşık kemiğine kadar bacağını kavrayan delikte ayakları şişmeye, baldırı mengeneyle sıkılıyor gibi ıstırapla zonklamaya başlamıştı. Çok acı veriyordu. Üstelik tomruğa vurulanların yatması, kalkması, yemesi, uyuması, tuvaleti, velhasıl bütün hareketleri tomrukta geçtiğinden içlerinden herhangi birisi kımıldadıkça diğerleri feryada başlıyordu. Şu anda bağlı olduğu tomruğun daha beterinin Galata'da mevcut olduğunu biliyordu. Hatta Galata Tomruğu'na düşenin oradan sağ çıkma ihtimali olmadığını, sağ çıkanlardan birkaçının, geri kalan ömürlerini nasıl perişan geçirdiklerini İstanbul'da bilmeyen yoktu. Söylendiğine göre bu tomruk ayak bileklerini değil bütün vücudu içine alan bir cendere şeklinde tasarlanmıştı ve azılı haydutların mekânı olarak biliniyordu. Buraya bağlanıp da itiraf etmeden can verenlerin veya işlemediği suçları itiraf edenlerin hikâyeleri halk arasında efsaneler gibi dolaşıp duruyordu.

Şimdilik bütün bunları hiç aklına getirmiyor, masum olduğundan emin, yalnızca ağlıyordu. Ağlamasının sebebi başına gelenler değildi; hayır, Nakşıgül'den ayrılmaktı. Ağlamasına son veremiyor, susmak istedikçe daha çok ağlıyor, ağladıkça Nakşıgül'ü hatırlıyor ve yeniden ağlıyordu. Bir gecelik mutluluğun ardından bu olanlara inanamıyordu. Aklını kaybetmesine neden olacak şeyler yaşamıştı ve şu anda neredeyse kaybedecek bir aklı bile yoktu. Anormal durumlarda gösterilen anormal tepkiler vererek normal dengesini korumaya çalışıyordu.

Kapı açıldı. Gelen iki ases alaylı bir üslupla "Haydi beyzadem, vakit geldi!" diyerek önce ellerini bilekçe ile bağladılar, sonra ayaklarını tomruktan kurtardılar, kollarından kavrayıp aralarına aldılar. Yürümek işkence gibiydi. Ayakları kendisini taşımaktan ziyade bütün bedenine acı yayıyordu. Üst katta sorgu odasına girdiklerinde içeride Tomruk Emini, Nakşı-gül'ün annesi, hemen yanında babası Aslan Ağa, dadısı, konağın kâhyası, akşam hizmetlerini gören halayık, konaktaki ispir, seyis, aşçı yamağı ve birkaç kişi daha olduğunu gördü. Tomruk Emini, âdem ejderhası bir yeniçeri idi. Yüzüne bakanın ürktüğü tiplerden ızbandut gibi bir adamdı. Maznunu bizzat kendisi sorguya çekmeyi istemiş, suçu zabta geçirmek üzere de ases ve zaptiyelerinden kendisi gibi devasa iki kişi bulunmasını emretmişti. Kara Şahin ağlayarak içeriye girdiğinde birden odada bir uğultu koptu. Nakşıgül'ün annesi yerinden kalkıp üzerine yürüdü:

"Bre kahpe oğlan, bre sefih, bre alçak haramzade!.. İyiliğin karşılığı bu mudur hain köpek?"

Aseslerden biri kadını durdurdu ise de öte yandan Nakşıgül'ün babası yaygarayı kopardı:

"Kan hakkını bırakmayın bu alçakta. Etlerini kerpetenle sökün, bin parçaya ayırıp her parçasını bin mahallenin itlerine atın. Kızıma olanları ona da yapın."

Tomruk Emini'nin gür sesi duyuldu:

"Susuuuun!."

Bir anda odaya derin bir sessizlik hâkim oldu. Kırbaçlı efendisinden emir almış köleler gibi herkes susup yerine oturdu. Ağa başını çevirip keskin gözlerle Şahin'in yüzüne baktı. Kalbinin içini görüyor gibi derindi bu bakış. Sonra parmağını oynatıp yakınına gelmesini işaret etti. Kara Şahin, bütün gücünü toplayıp son derece saygılı bir eda ile aksaya yürüye emre itaat gösterdi.

"Evladım; adın ne senin?"

"Şahin, efendi ağam; Şahin!.."

"Pekâlâ Şahin oğlum; kalbinin de yüzün gibi temiz olduğunu umarım. Şimdi ağlamaya biraz ara ver ve bize neler oldu ta başından itibaren anlat bakalım."

"Ben uyudum ve uyandım. Hepsi bu kadar. Neler olduğunu siz bana anlattığınız vakit öğreneceğim."

O sırada odada bulunanlar seslerini yükselterek buna itiraz ettiler.

"Hain, nankör köpek."

"Haysiyetimizi beş paralık ettin."

"Cana can, kana kan!.."

Tomruk Emini zabitine işaret etti. "Susuuun!" komutuyla yeniden sessizlik sağlanınca yeniden sordu:

"Evladım, zamanım kıymetlidir. Hiç uğraştırma beni. Ağlayıp zırlamaya da bir son ver artık. Bunu neden yaptın, söyle?"

"Ağa hazretleri Allah'ın birliği hakkı için ben bir şey yapmış değilim. Benim böyle bir şeyi yapamayacağımı bütün arkadaşlarım bilir."

"Meyhane arkadaşların mı?"

"Başka arkadaşım yok efendim."

"Öğrendiğime göre maktulü üç hafta önce görmüşsün."

"Evet ağa hazretleri. Fener'den eve dönerken, Nakşıgül hemen önümde yürüyordu. Kim olduğunu bilmezdim. Sonra hayta güruhundan iki ırz düşmanı laf atıp onu rahatsız etmeye başladılar. Ben de gayret-i diniye ve insaniye ile müdahale ettim. İşte bana olan her ne ise o anda oldu ve yüzünü gördüm. Bir kıvılcım düştü içime; tutuştu, yaktı, yandırdı. Dakika dakika ruhumda özlem, kalbimde ateş çoğaldı. Ellerim titredi, gözlerim yüzüne bakamaz oldu. Güneşe bakılabilir mi ağa hazretleri; gözlerim kamaştı. Işık deyin, ateş deyin; bir güneşti; yaktı, kül etti... Meğer ona ne derece muhtaçmışım..."

"Ev-la-dım! Bak sinirleniyorum!.. Masalı geç şimdi, bize hakikat lazım. Gevezelik istemez. Ne oldu, sen onu an-lat? Ve sakın bir daha ağlama!"

"Evine kadar takip ettim. Kimsem yok ki gönderip isteteyim. Allah yardım etti de şu dadı hanımı yoluma çıkardı."

O sırada dadı "O güne lanet olsun!" diye homurdanarak laf attı.

Tomruk Emini iki yana başını salladı. Gerneşti. Sinirlerine hâkim olmakta zorlanıyor gibiydi. Mahkûma baktı. Eliyle anlat der gibi işaret etti.

"Sonra 'Ey peri-ruhsarım, fikr ü hayalim' diyerek üç günde iki name yazdım. 'Ey rûyı mahım, gül yüzlü şahım' hitabıyla cevap alınca birbirimizi sevdik. Ben çaresiz dadıdan yardım istedim. O da surda oturan muhterem kayınbabamı ve kayınvalidemi durumdan haberdar etti, beni bir akşam Ye-nibahçe'deki konağa yemeğe davet ettiler. Herkese ayrı ayrı ipekliler, kadifeler, tespihler, yağlıklardan hediyeler alıp gittim. Kayın-babam anlayış gösterdi, hemen o akşam düğün gününü kararlaştırdık."

"Dünyalar güzeli dediğin bir kızın dünürcülüğü sence böyle mi olurdu? Peki ya sana bu kadar yakınlık gösterip iyilik yapmış şu insanlara bu derece mi nankörlük gösterilirdi."

Kara Şahin yeni bir ağlama nöbetinden sonra güçlükle devam etti:

"Hâşâ ağa hazretleri. Ben asla nankör olmam. Nakşıgül'ü sevdim ben. Gerçi başlangıçta 'Kızlarının bir eksiği var ki ba-

na kolayca veriyorlar,' diye aklımdan geçirmedim değil. Ama kızın güzelliğine büyülenince bu fikri kendime kabul ettirdim, 'Eksikli veya ayıplı da olsa alırım' dedim. İnsan sevgilinin yanında olacaksa ne olursa olsun, isterse ayıp üstüne ayıp gelsin değil mi ya!.. Hem 'Dünyada kimim var da kime itibar ve şeref iddiasında bulunacağım!' diyordum. Öte yandan bütün bu düşüncelerimde haksız olduğumu gördüğüm zaman kendimden utandım. Kayınbabam Aslan Ağa, kendisi burada diye söylemiyorum, çok iyi kalpli biri. Beni evladı bildi. Hatta ben gelinimi alıp İncili Konak'ta yaşatmak istediğimde o buna itiraz edip yalnız başına orada yaşamaktansa bir aile olarak Ye-nibahçe'deki konakta evin öz evladı olarak yaşamamda ısrar etti. Ben rahmetli anneciğim öldükten sonra evde sıcak çorba içmeyen biriydim. Bu derece değerli insanlar arasında kısa sürede yeniden bir aile ortamında mutlu bir yuva kurma şansını kaybetmek istemedim. Daha o gün meyhaneyi boşladım, eski arkadaşlarımdan alakayı kestim. Hiç baba sevgisi tatmamış-tım, bir babaya sahip oldum; annem ölmüştü, bir de annem oldu. Üstelik bütün bunlar esiri olduğum Nakşıgül'ün de arzu-suydu. Asırlara bedel bir ömrü birlikte yaşayacaktık."

Tomruk Emini "YeteeeerL" diye kesti sözünü. Sonra da boş lakırdılar etmesinden öfkelendiğini belli edecek şekilde, sesindeki şefkat tonunu tehdide çevirerek bağırdı:

"Senin olanları anlatma niyetin yok anlaşılan. O halde ben sorayım. Şu Ayvansaray'daki İncili Konak'tan başlayalım. Orada büyümüşsün he mi?"

"Evet efendim. On beş yaşıma kadar annem Itır Banu ile orada yaşadık. Birkaç yıl evvel valide hanım rahmete kavuşunca konakta yalnızlıktan sıkılmaya başladım. Şeytana uydum Fener İskelesi'ndeki meyhane ve deniz bahçelerinde harabat âlemlerine alıştım. Çevredeki köylerden Cibali'den, Süt-lüce'den, Eyüp'ten sayısını bilmediğim kadar arkadaşım oldu.

Yazın Sadabat âlemleri, kışın konakta helva sohbetleri... Mey, mahbub, güzel, bade derken elde avuçta ne varsa üç yılda tü-keniverdi. Hazıra dağ dayanmıyor."

"Peki ya Nakşıgül'e mihir diye verdiğin inciler?" "Onlar benim ummadığım zamanda bulduğum ana hediyesi tek varidatım idi. Rahmetli anam ben ne zaman yaramazlık yapsam şaka yollu hep 'Benden sonra kendini asarsın sen, bari şu çengele asıl ki İngiliz malıdır.' deyip dururdu. Bundan iki ay kadar önce bütün malım, nakdim ve miras kalan her şey tükenmişti. Ahbaplarımı da eğlenceye alıştırmıştım bir kere. Hazıra dağ dayanmıyor dedim ya. Bundan sonra ne olacak diye kara kara düşünüyordum. Bir işe kalkıştım. Konakta son bir kez arkadaşlarla felekten gece çalacak ve sonra bir kervana kul yazılıp alıp başımı ya Harameyn'e ya Frengistan'a gidecektim. Kesemdeki son akçelerle erzaklar alıp iki hamal vasıtasıyla eve yığdırttım. Felekten gece çalacaktık ya, en âlâsından bir çengi kolu bile çağırtmıştım. Ne ki o gece Halic'in meyhane, kahve ve tezgâhlarında müskirat ve mükeyyifat yoklaması için Yeniçeri yolları tutmuş, arkadaşlarım da, sazendeler de, çengi kolu da gelemediler. O sıralarda konakta fareler türemişti. Ben yaklaşık kırk kişiye yetecek erzakın hepsini üç çuvala doldurdum ve fareler erişemesin diye anacığımın İngiliz çengeline astım. Üçüncü çuvalı yukarı çektiğim sırada çengel yerinden koptu ve çuvallar yere düştü. Tavanda ise al ipekten bir kese sallanıp durmadaydı. Ayağımın altına bir iskemle koydum. İbrişimini bıçakla kestim. İçinde otuz yuvarlak inci ile bir küçük not vardı: 'Şahinim! Babandan sana miras bırakılmış helal malındır. Allah yüzünü ak eylesin!' Bir tanesini sarrafa gösterdiğimde bana seksen altın teklif etti." "Tanesine seksen altın öyle mi?" "Evet, seksen altın. Nakşıgülüme helal olsun." "Peki sadece otuz tane miydi?"

"Evet, tamamını Nakşıgül'e mihir olarak verdiğim otuz dür-dane."

"Baban ne iş yapardı senin?"

"Hiç tanımadım. Annem bu konudan bahsetmezdi. Tek söylediği babamdan sonra hiç evlenmediğiydi. Küçükken Şeyhülislam İsmail Efendi'nin oğlu İshak Efendi benimle alakadar olurdu. Sayesinde tahsil ettim. Ama o da hiçbir gün babamdan bahsetmedi. Ben de cesaret edip soramadım. Yalnızca bir keresinde 'Öldü!' dedi, o kadar. Kim olduğunu, nerede çalıştığını, hangi işi yaptığını kimse bana söylemedi. Annemin onu çok sevdiğini anlıyordum ve hem eski yarasını deşmemek, hem de aşkından utandırmamak için fazla soramıyordum. Öte yandan bir günahın çocuğu olmaktan korkuyor ve bu gerçekle yüzleşemeyeceğimi düşünüyordum. Babamın kimliğini hiç öğrenmemek daha iyiydi sizin anlayacağınız."

"Pekâlâ, şimdi gerdek odasındaki altınlara gelelim?"

"Haa!.. Onlar mı? Kayınbabam Aslan Ağa Yenibahçe'deki konakta yaşayacağımızı söyledikten sonra bana İncili Konak'ı satmamı söylemişti. Tanıdığı bir bezirganla ortak olacak, ipek ticareti yapacaktık. Düğün arifesinde konağı satılığa çıkardık. Bir simsar geldi, kelepir diye ancak sekiz yüz altın verdi. Aslında bin beşyüz altın ederdi ama... Ben sekiz yüz altını alıp kayınbabama teslim ettim."

Tomruk Emini bu sırada Aslan Ağa'nın öfkeyle söylediği ""Asla!. Haramzade bir de yalan söylüyor, beni töhmet altında bırakacak!" cümlesini sert bir işaretle susturup sorguya devam etti:

"Gerdek odasındaki altınlar onlardı herhalde."

"Öyle diyelim... Peki şimdi zifaf sabahına gelelim. Ben odayı teftiş ettim. Duvarları geçtim, tavanda bile kan izleri var. Bunca vahşeti bir gecede nasıl yapabildin?"

"Ben bir şey yapmadım ağa hazretleri?"

"Ha!.. Belki ailenin yanında söylemekten çekiniyor, anlatmakta zorlanıyorsundur. Okumam yazmam var demiştin; en iyisi yazarak itiraf etmen, öyle değil mi?!"

Tomruk Emini bunları söyledikten sonra herkesin yine küfürleri, lanet sözleri, bedduaları arasında odayı boşalttırdı. Ellerindeki bilekçeleri çözdürdü. Önüne kalemdanlı yazı takımı ile bir parşömen koydu. Sonra muhafızlarına da çıkmalarını işaret etti.

"Evet Şahin Bey oğlum! İki çeyrek sonra geldiğimde her şeyi bilmek istiyorum. Yoksa Galata Tomruğu'nda kendi ellerimle içini dışına çıkartırım da akıl denen şeyin ne tür işkenceler icat edebildiğine şaşırırsın!"

Şahin anahtarın kilitte çıkardığı sesi duyduğunda gerçekten çaresizlik içinde olduğunu anladı. Ağlaması azalmış, sakin düşünmeye başlamıştı. Bir hokka, bir divit ve bir kâğıt... Ne yazacaktı ki?!.. Kâğıdı almak için elini uzattı. Avucundaki lale soğanını ancak o vakit fark etti. Zifaf sabahında Nakşıgül'ün, odanın her yerine saçılıp üzerine çil çil altınlar serpilmiş uzuvlarını dehşetle bir araya getirmeye çalışırken bileğinden kesilmiş sol elinin sımsıkı yumulu olduğunu ve açtığı avucunda bu lale soğanını bulduğunu o vakit hatırladı. Terden elinde ıslanmıştı. Gerdek gecesindeki ikiz soğanın bir yarısıydı bu ve öteki yarısını ne odanın her yanına saçılmış altınlar arasında, ne oluk gibi kanlara bulanmış çarşafın içinde aramak gelmişti aklına. O anda yalnızca kan görmüştü; tavana kadar sıçramış kan...

6. Sual: - Her Şey Aşk Yüzünden, Öyle mi?

Yeye geleceği için çok iyi bir plan kurması gerektiğini biliyordu. Bimarhanedeki hastalara yardım ediyor, yakınlıklarını kazanıyor ama hekimlere karşı mecnun tavrını sürdürüyor, Şehnaz hakkında sorular başladığında onmaz hasta rolüne her gün biraz daha tecrübe kazanmış olarak devam ediyordu. Değişik hücrelerde kalan akıl hastalarının hareket ve konuşmalarını izleyerek pekâlâ bir sonraki adımının ne olacağını bi-lebiliyordu. Taklit yeteneğinin fevkalade yüksek oluşu da deliliğinin inandırıcılığını gösteriyordu.

Bimarhanenin sonsuza kadar kalabileceği yer olmayacağını biliyordu. Ancak bunu bilen başkaları da olabilirdi: Şeh-naz'ın babası. Yeye'nin burada nasıl olduğunu, neler yaptığını mutlaka kontrol ettiriyor olmalıydı. Bimarhaneden çıkmaması için uğraşacağı, tedavi olup çıkacak olursa da takip ettireceği ve hatta belki başına daha kötü şeyler gelmesi için çareler arayacağı muhtemel idi. Onun için çok iyi plan yapmalı, buradan gidince izini tamamen kaybettirmeliydi. Böyle bir yer neresi

olabilirdi? İstanbul kazan olsa Veyis Ağa'nın eli kepçe olurdu. Evet, evet!.. Çok iyi bir plan kurmalıydı. Ama öncelikle deli rolünü çok iyi sürdürmeliydi. Bir deli olduğuna herkesi inandı-rırsa, belki birkaç zaman sonra peşini bırakırlardı.

s& sc sû

0 sabah meydancı ağa Kayseri Gevher Nesibe Bimarhane-si'ndeki vazifesinden sonra burada göreve başlayan yeni he-kimbaşının kendisini çağırdığını söyledi. Yeye elbette bunu hayra yormadı. Yine sorgu sual, yine şurup zehir... Bütün cinnet gösterilerini yapmaya hazır olmalıydı. Üstelik meydancı ağa;

"Gider misin, götüreyim mi?!.." diye sormuştu. Onun en meşhur cümlesiydi bu. Hastalar arasında asayiş bozulduğunda maraza çıkarana böyle sorar, soruyu duyan derhal koşarak hücresine kendisini kapatır, aksi takdirde onları yaka paça, sille tokat hücrelerine tıkmak meydancı ağaya kalırdı.

Sırf kendisinde bir delilik emaresi görünsün diye hekimba-şının odasına gitmemekte direnerek birkaç tekmeye razı olacaktı. "Hekimbaşının canı cehenneme!.." deyip o sırada yanından geçmekte olan neyzen dedeye sataşma niyetiyle bir şiir okudu. Beyit, musiki terimleri ile yazılmıştı ve içinde Şeh-naz'ın da adı geçmekteydi:

Isfahan 'dan muhayyer buseliktir hem niyazım Bu makama gelmeğe ettikçe şeh nâz ağlarım *

İsfahan'dan gelen sevgiliden niyazım, bana bir buse vermesidir. Artık kendisine kalmış... Oysa sultanım bu makama gelmek için orada naz eyledikçe, ben burada ağlamaktayım. Musiki anlamı:

İstediğim, Isfahan makamından başlayıp Muhayyer ile Buseliğe geçiştir. Ancak bu geçişleri sağlamak için Şehnaz makamı başlayınca gözümden yaşlar dökülür ve diğerlerine geçemem.

Samur kürk giyinmiş iki kişinin bulunduğu odaya girdiğinde meydancı ağanın dirsek marifeti olarak burnundan hâlâ kan sızıyordu. Odada bulunanlardan biri yüzüne bakınca meydancı ağaya çıkışmış, bundan böyle bimarhanede dayağı yasakladığını söylemişti. Hekimbaşı dedikleri bu adam olmalıydı. Güzel ve temiz yüzlü biriydi ve meydancı ağayı odadan kovması Yeye'nin hem hoşuna gitmiş, hem de ürkütmüştü. Çünkü bimarhenede biri hastaya iyi davranıyorsa mutlaka bir art niyet aranır, ağzından laf almaya çalışılır ve genellikle bu tip sorgular böylesine babacan bir tavır ile başlar ve gittikçe dozu artan bir şiddete varırdı. Yeye'ye oturmasını söyledi ve kendi aralarında konuşmaya devam ettiler:

"Evvela bütün hastalara, hekimlere ve vazifeli ağalara tembih edip hastalara kötü davranmamalarını öğretmemiz gerekiyor üstadım. Burada hastalığın görülen, dokunulan bir yanı yok. Öyle olsaydı bimarhane yerine hastaneye gönderilirlerdi."

"Yani tamamen gönül ve akıl dengesinin sağlanması meselesi öyle mi?"

"Evet, her şey aşk yüzünden!.. Duyguların bir yöne şiddetle akması yüzünden. Malûm-ı âlîleriniz üstadım, bimar veya ti-mar kelimesi de zaten 'baş okşayarak, sırt sıvazlayarak sakinleştirmek' anlamı taşıyor. Seyisler atların sağrılarını sıvazlayarak onları nasıl tımar ediyorlarsa burada da biz hastaların başını okşayarak onları öylece tedavi etme yolunu tutmalıyız. Siz şu çelişkiye bakın ki üstadım, bir müessesenin adını tüy kadar hafif bir kelimeyle 'timarhane' koyacak sonra da içinde can yakıcı falakalar, zincirler bulunduracaksınız."

"Fikrinize tamamen iştirak ediyorum üstadım; büyüklerimiz bimarhanelerde hastalar kendilerine zarar vermesin diye zincirle bağlama usulünü getirmiş ama biz aynı zincirlerle zavallı hastaları döverek akıllandırma yolunu icat etmişiz."

"Beli mirim, doğru söylersin. Lakin neticede bunu değiştiremiyoruz maalesef."

Yeye bütün bu konuşmaları dinledikçe zihninden iki ihtimal gelip geçiyordu: Ya bütün duydukları kendisini yumuşatmak, akıllıca konuşturmak için bir düzmece oyun idi veya hakikaten bu hekimbaşı bimarhanede artan şiddete son vermek üzere buraya gönderilmiş iyi biriydi. Sessizce dinlemeye devam etti:

"Zincirle bağlanacak derecede mecnunumuz var mı bizim?"

"Evet, üç zincirbendimiz var. Fakat ben hiçbir hastanın zin-cirük deli olduğu kanaatini taşımıyorum. Aşkın bütün halleri derece derece bir ilgi ve alaka meselesidir çünkü. Bazı âşıklar akıllarının bir kısmını, bazıları yarısını, bazıları da tamamını sevgiliye yönlendirir ve bu orana göre biz onlara deli, yarı deli, zırdeli gibi isimler koyarız. Oysa burada yitirilen akıl değil, belki irade ve hükmetme derecesidir. Bu durumda duygular öne çıkar, akla baskın olur."

"Nasıl yani? Aklın yerini duygular alır, onun vazifesini üstlenir öyle mi?"

"Böyle de denilebilir. Aslında akıl insana bahşedilmiş en muhteşem ama o derecede de yalın bir melekedir. İnsanlar aklın bizi yönlendirdiğini zanneder. Hakikatte ise aklı yönlendiren bir olumlu, bir de olumsuz müteharrik vardır: Gönül ve nefs. Aklımız gönlümüzün önüne düşünce insan kendi yaratılışına uygun şeyler üretir; nefsin önüne düşünce sapkınlık başlar. Bu dengeyi kurma noktasında insana irade gücü verilmiştir."

"Bu söylediğinizde bir çelişki yok mu azizim? Gönlünü aklının önüne geçirmiş adamları deli diye tedavi eden ve bimar-haneye kapatan sensin çünkü."

"Doğru üstadım! Hepsi gönüllerini akıllarından önce önemsemişler. Lakin bunlar önemseyişte israf etmişler; dengeyi ka-

çırmışlar. Elbette gönül, akıldan ziyade önemlidir. İnsan aklının varabileceği en son nokta onun gönlünün içindedir zaten. Dünya, 'gönlünce bir hayat' sürmek isteyen insanlarla dolu. Çünkü gönül Rahmanidir, nefis gibi insanı yanlış yola götürmez. Bu yüzden dizginlerini gönlüne verip de menzil almaya çalışanlar hep doludizgin giderler ve nihayetinde aklın sınırlarından kurtulurlar."

"Yani şimdi biz bütün bu insanları akıldan kurtuldukları için mi zincire bağlıyoruz?"

"Hayır üstadım, hayır... Arada bir boyut farkı vardır. İlahi aşkta vahdete ermenin sırrı gibi bir şey bu. Hallac-ı Mansur'u düşünün, Rabia'yı düşünün."

"Haseki Sultan Bimarhanesi'ndeyiz azizim, Bağdat darülha-disinde değil. Burada ilahî âşıklar değil komşu kızına veya mahalle delikanlısına tutulanlar var."

"Benim de söylemek istediğim bu işte. Her ikisi de aşk ve her ikisi de insanda aynı etkiyi yapıyor." "Dur, azizim, dur, biraz sonra sen şu mecnunları ermiş diye anlatacaksın bana!" i' "Yok, öyle yapmayacağım ama onlar akıldan sıyrılınca Allah'ın da onlardan sorumluluğu kaldırdığını söylememe izin verin."

"Bence deli delidir." "Bu bakış açısına göre de Hallaç bir deli idi üstadım, öyle mi?"

"Hayır, ama deliliğin de bir hastalık olduğunu inkâr edeme-

yız.

"Onu sıradan bir hastalık gibi gördüğümüz sürece ben buradaki zavallıları tedavi edemeyeceğimizi düşünüyorum. Bu sıradan bir hastalık olsaydı koğuşlarımızı dolduran gariplerin hepsi birer hastanede olurlardı. Oysa Devlet-i Aliye onlar için ayrıca bimarhaneler kurmuş. Bukrat, Eflatun-ı İlahi ve İbni Sina'dan itibaren eski hekim ve âlimler onları hiç hasta olarak görmemişler. Hele de aşk yüzünden bu hale gelenlere deli denilmesi, deliliğin bu türünün bir hastalık olarak görülmesi bence insafsızlık. Yani bunlara deli demek yanlış. Çünkü delilik aklın zıddı olan, aklın devre dışı kaldığı, aklın işlevini yürütemediği hallere denir. Her şey gibi deliliği de zıddı ile ölçebiliriz. O halde deli diye aklı olmayana denir. Delilerin aklı olmadığını bize kim söyleyebilir. Yahut kim Leyla'nın Mecnun'una akılsız biri diyebilir?"

"Ama kimse deli değildir de diyemez."

"Doğru üstadım, lakin Mecnun'un elbette aklı vardı, ama aklını bütün gücüyle yalnızca Leyla'ya kapatmıştı. Bizim hastalardan çoğu işte onun gibi. Akıl melekeleri çalışıyor, ama kendilerini yalnızca bir hedefe kilitledikleri, akıllarını sevdikleri kişiyle örttükleri için başka hiçbir şeye tepki vermiyorlar. Sevdikleri bir güneş ve onlar da güneşin ışığına tutuluyorlar. Güneşten kaçmaları mümkün olmadığı gibi onu kuşatmaları da mümkün değil. İşte bu yüzden varsa yoksa güneşe bakıp ağlıyorlar. Güneşe bakınca ağlayan birinde irade söz konusu mudur? Kim güneşe bakar da gözleri yaşarmaz ki?!.. Yani ki bu hal, onların akılsız olduklarını değil, akıllarının yönündeki sapmayı gösterir. Bu da şiddetle veya zincirle değil, baş okşamayla, sırt sıvazlamayla doğru alana yönlendirilebilir."

"Yani azizim, gıpta ediyorum sana, beni Mecnun'un akıllı olduğuna inandıracaksın neredeyse."

"Deli olsaydı yüzyıllar boyunca bunca akıllı insan oturup onu konuşuyor olur muydu üstadım!.."

"Belki de haklısın!.."

"Hani demiş ya şair: Aşk imiş her ne var alemde / İlm bir kıyl ü kal imiş ancak"

"Fuzuli, Fuzuli..."

II*

Hekimler konuşurken Yeye eski kitaplarda okuduğu bir hikâyeyi, güneşe bakınca ağlayan âşıklardan birinin öyküsünü hatırlamıştı. Mutlu bir hikâyeydi bu. Bir âşıkın sevgilisine kavuşmasının hikayesiydi. Bir gün güneşine kavuşma isteğini yi-tirirse eğer, o anda öleceğini düşündü. Tıpkı o hikâyedeki âşık gibi içinden "Allahım o saadeti bana nasip et!" diye dua etti.

Hekimbaşının fikirlerini de kendisi gibi pek sevmişti. Ne var ki onun da kendisini sevip sevmediğinden emin olamazdı. Tedbirli olmalıydı. Onun için cinnetin şiddetini arttırmalıydı. Soru şefkatli bir ses tonuyla geldi:

"Yusuf Efendi, söyle bakalım; bir adamın, biri sağdaki odada diğeri de soldaki odada oturan iki hanımı olsa ve adam 'Vallahi, bu gün, ne sağdakinin yanında, ne soldakinin yanında, ne de kendi odamda oturacağım; evden de asla ayrılacak değilim!' diye yemin etse ve yemin kefareti verecek parası da olmasa çaresi nedir?"

Hekimbaşı istiyordu ki hasta bu soru üzerine düşünsün, o düşünürken bir yandan ona yardım ederek konuştursun, diğer yandan kimliğini ve kişiliğini tahlile çalışsın ve hekim-has-ta ilişkisi tesis edilmiş olsun, hatta soru bir sonraki görüşmeye kadar hastanın zihnini meşgul etsin... Öyle olmadı, Yeye soruyu cevaplayıverdi:

"Sağdaki kadın ile soldaki kadının odalarını birbiriyle değiştirirse dilediğinin yanında oturur."

"?l ."

"Ne?"

"Hay akılsız çocuk; seninle işimiz çok uzun olacak!.."

İr $¦ I

-derkenar-

güneşe bakınca ağlayan biri

Gönüller avcısı güzel bir dilber yaşardı. Gül bahçesi onun yüzünü görse hasedinden kan tere batardı. Bahar günlerinde bir gezintiye çıktı. Kırlarda bir gölgeliğin altına oturdu. Işığı her yanı aydınlatıyordu. Güneş bulutla örtülebilir mi; o da öyleydi?

Oradan bir süvari geçti. Güneşi bulutsuz gördü. Işığına tutuldu, ağladı, yandı yakıldı. Kimsenin öğüdüne aldırmıyor, kavuşmaya da çare bulamıyordu. Günün birinde talih ona yardım etti. Yine bir kırda karşılaştılar. Lakin bu sefer şiddetli bir yağmur başladı. Tesadüf bu ya, ikisi aynı çadırın altına sığındılar. Sonra iki susamış bir kilim altına girdi. O sırada herkes ""Ya Rab!. Dindir yağmuru!" diyordu. Bunlar ise ""Allahım! Rahmetini devamlı kıl!" demekteydiler. Âşık'ın duası ise hepsinden öteydi:

"Arttır Allahım, rahmetini arttır, şimdi gemimi yüzdürme zamanı. Bu yağmur mahşere kadar yağsa, kıyamet neşeyle kopar. Allahım o saadeti bana nasip et!.."

7. Sual: Bir Dakika Yüz Yıl Sürer mi?

"Haşmetmeab, izn-i şahaneniz olursa huzur-ı hümayununuza mahsus mühim ve tehir kabul etmez bir arzım vardır!" diye söz istedi Anadolu Kazaskeri İshak Efendi. Meclis o anda donmuş gibiydi. Kubbealtı'nda mahrem görüşmeler pek hoş karşılanmaz, devletlûların dikkatini çeker, kalplere vesvese düşürürdü. Yine öyle oldu.

Sağ elinin dört parmağını nazikçe oynatarak divan toplantısına katıları bütün vezirlere, şeyhülislama, kaptan-ı derya ve paşalara, velhasıl Kubbealtı'ndaki herkese "çekilebilirsiniz!" diye işaret eden sultan, Osmanlı hanedan tahtına oturan Ahmet'lerden üçüncüsü idi. Savaştan hoşlanmayan, savaşın getireceği felaket ve masraflardan şiddetle sakınan, parayı çok seven, tamahkar ve cimri bir adamdı. Ataları içinde devlet hazinesinin dolu tutulmasını ve boşaltılmamasını onun kadar isteyen hiç kimse çıkmamıştı. Vezirleri de bunu bildiği için ona daima para ile yaklaşır, bir şey yaptıracaklarında bol rüşvetler sunarlardı. Bir tek İbrahim Paşa, damadı olduktan sonra

bu huyundan vazgeçmiş, bilakis onun hasislikle biriktirdiklerini cömertçe harcamaya başlamış, hatta şehzadelerine bile harçlık dağıtır olmuştu.

Vezirler salonu boşalttıkları vakit sultan ağır adımlarla ilerleyip tahtına oturdu. Yine işaret ederek sağır ve dilsiz olan ikisi hariç bütün muhafızların çıkmalarını emretti. Sultan, altınlarla halledilebilen "mühim ve tehir kabul etmez" nice meseleler görmüştü. Kazasker efendinin teklif edeceği miktarı düşünerek yanına yaklaşmasını işaret etti. Umduğunun aksine kötü bir haber ile karşılaşacağını nereden bilebilirdi ki?!.. Bu kötü haber, hayli zamandır İshak Efendi'nin ruhunu çizik çizik etmiş, şimdi dışarı çıkmak istiyordu. Huzurda el pençe durup başını sol göğsüne yatırmış olarak bekledi. Sultan onun bu tavrından işkillenmişti, sesi titreyerek sordu:

"Hayır mıdır efendi!?.."

İshak Efendi temiz yüzünde yeni oluşmaya başlayan çizgilere trajik kıvrımlar katarak açıklamak istedi ama ne diyeceğini, söze nasıl başlayacağını bilemiyordu. Gerçi evvelden beri sultanın şiir sohbetlerinde bulunur, helva gecelerinde, Çıra-ğan eğlencelerinde, Sadabat ve Göksu mesirelerinde meclisine katılır, teklif ve tekellüfsüz söz söyler, şiir okur, şarkılarda terennüme eşlik ederdi ama burada, devlet işlerinin adeta kutsal mekânı olan bu Kubbealtı'nda, hele de ülke güvenliğini ilgilendirecek gizli bilgileri koca hükümdar ile baş başa kalıp paylaşmak pek öyle kolay olmayacaktı. Fısıldayarak anlatmaya başladı:

"Malum-ı devletâneleri olduğu üzre ağabeyiniz Sultan II. Mustafa tahttan indirildikten altı ay kadar sonra derin üzüntüsü üzerine gelen bir mesane iltihabından vefat eylemiş ve herkes onun beş şehzadesi olduğunu bilmişti. Saye-i devletinizde bu şehzadeler ekmeğinizi yiyip saadetle ömür sürmekteler. İlla ki ağabeyinizin..."

Sultan, bir an bu cümlenin devamını duymak istemedi, "illa ki..." ile başlayan her cümlenin bir baş belası olduğunu kabul edenlerdendi. Eliyle İshak Efendi'ye susmasını işaret etti. Tereddüt geçirdi. Bir bıçak yarasının sıcaklığının geçmesini bekler gibi bekledi. O dakikanın, sanki savaşlarla dolu uzun bir asır gibi geçmek bilmediğini hissetti. Zihni bulandı, elleri titremeye başladı, karşısındaki adamı boğmak geldi içinden. Sonra nedense, yavaşça başını kaldırıp devam etmesini işaret etti:

"Haşmetmeab efendimiz! Hatırlayacaksınız, 1703 yazının karlı bir gününde, ağabeyiniz Sultan Mustafa'nın tabutunu taşıyanlar önce saray kayıkhanesine, ardından da babanızın da medfun bulunduğu Eminönü'ndeki türbeye, Turhan Sultan'ın hayratı olan kırk dört sandukalı türbeye doğru bir saltanat kayığı ile hareket ettiler. Saray kayıkhanesinden gözyaşlarıyla ayrılan bu kayığın köşk kısmında, rahmetli sultan ağabeyinizin tabutu başında bir hekim yamağı duruyordu. Temiz ve güzel yüzünü matem tülbentiyle örttüğünden kimse onun bir cariye olduğuna dikkat etmemişti. O gün cenaze merasimine katılanlar ile görevliler arasında, bu cariyenin gözlerinden süzülen iki damla yaşın ne anlama geldiğini de bilen kişi yoktu. Meğer her şeyi Köprülüler sülalesinden Fazıl Mustafa Paşa'nın büyük oğlu, o zaman saray muhafız ağası olan sizin sabık vezirlerinizden Numan Paşa planlamış. Daha sonra damadı olacak kadar ağabeyinizin güvenini kazanmış olan Numan Paşa, yine hatırlayacaksınız, zat-ı şahanelerinizin de tensibiyle, tahttan indirilen ağabeyinizle ilgilenmiş, hizmetini görmüş, her işiyle meşgul olmuştu."

O sırada hükümdar "Buraları geç, sadede gel!" der gibi elini bileğinden çevirerek hızla anlatmasını işaret etti.

"Biniş çavuşları Eminönü sahilinde sultanın tabutu ile hekim yamağının arasına girdiklerinde onun bir cariye olduğunun farkına bile varmamışlar. O sırada için için ağlamakta

olan bu kadın, meğer hünkârın hastalık nöbetlerinde kendisiyle ilgilenmesi için has odaya aldırdığı nazenin bir dilber imiş. Rahmetli sultan ağabeyiniz Numan Paşa'yla her karşılaştığında bu cariyenin hizmetinden ve şefkatinden o derece bahseder olmuş ki, paşa, kırk yaşının olgunluğuyla erkekliğinin doğ-ruğunda olan sabık sultanın bu cariye ile aralarında bir şeyler geçtiğini anlamış. Zaten has odada gönülleri birbirine akmamış olsaydı cariyenin çırak çıkarılma işlemleri için sultan ağabeyiniz bizzat emir verip arkasını takip ettirir miydi? Bir sırdaş olarak Köprülüzade Numan Paşa da son günlerini yaşayan sultanın bu en beşerî duygusuna saygı göstermiş ve cariyesine sırılsıklam tutulduğunu başkalarına bildirmemiş. Bu kısa süren muhabbetin sonucu olarak, o gün kayıktan uzaklaşıp halk arasına karışan, saraydan uzakta bir hayata ilk adımını atan cariyenin bir eli büyük bir hüznün titremesiyle artık Mustafa Han'ın olmadığı bir saraya dönmemek üzere koynunda sakladığı azatlık belgesinin yerinde durup durmadığını yokluyor, diğer eli ihtişamlı bir sevincin göstergesi ve gizli bir aşkın meyvesi için karnını bastırıyormuş."

Hükümdar biraz sakinleşmiş gibi tahtından kalkıp Boğaziçi'ne bakan pencerelerden birinin önüne gitti. Aslında içinde bir yanardağ kaynamaktaydı. Mustafa'nın şehzadeleri elinin altında, kontrol edilebilecek bir yerde, şimşirlikte duruyorlardı. Halbuki Kazasker Efendi dışarıda, sarayın dışında kontrolden uzak bir şehzadeden bahsediyordu! Bunu düşünmek bile istemiyordu. Şüphesiz, karşısındaki adamın cümlelerinin gerisini duymak asla hoşuna gitmeyecekti; bunu biliyordu. Donuk bakışları Üsküdar sahillerinde dolanmaya başladığı sırada İshak Efendi küçük bir öksürük ile boğazını temizleyip korktuğu cümleleri bir bir söylemeye devam etti:

"Cariyenin adı Itır Banu imiş. Paşa'nın emriyle Ayvansaray civarında bir konağa yerleştirilmiş ve her ihtiyacı görülmek

üzere iki hizmetkar istihdam edilmiş. Itır Banu iki ay sonra bulantılar ve aşerme nöbetlerini geride bıraktığında Paşa kendisini ziyaret edip can güvenliği adına bu sırrı saklaması gerektiğini ısrarla tembih eylemiş. Velhasıl ağabeyiniz Mustafa Han'ın yaşayamadığı sevinci Itır Banu tek başına yaşamış ve doğan çocuğa Ahmet adını koymuş. Numan Paşa ise -Köprülü ailesinin asaletine yaraşır biçimde- eski hükümdarının hatırasına sadakat göstermek adına gizliden gizliye uğradığı, zaman zaman da sağlıkçı kadınlar yolladığı konakta Itır Banu'nun gerek hamilelik, gerekse ilk annelik dönemini rahat geçirmesini temin etmiş, hatta ona bir hizmetkâr can yoldaşı göndermiş. Paşa hazretleri on yıl kadar önce, Pasarofça sulh yılında, Kan-diye'de ölmeden evvel, o zamanlar müderrislik yapmakta olan babam İsmail Efendi'ye mühürlü bir mektup teslimi ile çocuğa kendi evladı gibi bakmasını ve buluğ çağına erince mektubu annesine vermesini vasiyet etmiş. Zat-ı şahaneleriniz o yıl efendi babamı vazifesinden azledip Sinop'a menfaya göndermiştiniz. 0 da bu yüzden kendisine emanet edilen kadın ile çocuğun kim olduğunu uzun yıllar boyunca ne araştırabilmiş, ne öğrenebilmiş. Yalnızca bir emanet diye himaye etmiş, eski dostu paşa hazretlerinin vasiyeti icabı ve dostlukları hatırına hiçbir fedakârlıktan çekinmemiş. 0 kadar ki uzaktan uzağa çocuğa hususi hocalardan müspet ilimler yanında Arapça, Farsça ve şiir okutup hat eğitimi aldırmış. Bundan benim ve kardeşlerimin bile haberimiz olmamıştı. Üç yıl evvel babam aynı vasiyet ile emaneti bana tevdi ettiğinde ben Itır Banu ve artık delikanlı olan çocuğunun himayesini babamın hayır işlerinden biri zannettimdi. Düne kadar bu böyleydi. Lakin dün, babamla Itır Banu arasında geçen bir hatıraya dair notlar buldum. Babam, Kanuni Süleyman'ın elinden yemlenen Baki Efendi'nin Divan'ını pek okurdu. Dün gece uykum kaçmıştı. Raftan bir kitap alıp biraz oyalanmak istemiştim. Elime o Baki

Divanı geçti. Divanın arasında perakende kâğıtlara yazılmış bazı notlar buldum. Babamın el yazısı ile tutulmuş notlardı bunlar ve bir tanesinde yazdığına göre Numan Paşa, rahmetli babama bir mektup vermiş, çocuğun on beş yaşına bastığı gün de bu mektubun Itır Banu'ya teslim edilmesini istemiş."

Sultan yeniden heyecanlanmış gibiydi. Sakinleşmek için sedire oturup çubuğunu doldurmak istedi. İshak Efendi derhal koşup çubuğuna tömbeki koydu ve gümüş maşa ile küçük ateş mahfazasından bir köz alıp tutuşturmasını sağladı. Sultan eliyle "devam et!" diye işaret edince de notlarda yazılanları anlatmaya devam etti:

"Babamın notlarına göre bir ikindi vakti, güneş Itır Banu'nun konağındaki Bursa çatmalarının güpürleri arasından selamlığın sedirlerinde ışık oyunları yaparken, o asil kadın, her zamanki tevekkül ve ağırbaşlılığının ötesinde bir heyecanla gözlerini yere eğmiş, babamın elindeki mektubun mührünün açılmasını bekliyormuş. Sanki uzun yıllardır beklediği biri içeri giriverecekmiş gibi telaşlı imiş. 'Kalbinin hızla çarptığını feracesinin üstünden bile anlayabiliyordum.' diye yazmış babam. Sonra mektubun mührünü kırmış. Tam okumaya başlayacakmış ki gördüğü satırlardan ürküp işi kekelemeye döndürmüş. Bütün bedenini sanki bir ateş basmış. Babamın sonraki satırları hâlâ zihnimde: "Itır Banu eğer başını yerden kaldırıp yüzümün o andaki rengini görseydi her şeyi anlayabilirdi. 0 telaş ile yerimden kalkıp 'Mektup rutubet almış olmalı, yazılar seçilemiyor! Başka zaman bir hattata okuturuz!' gibi acemi bir mazeret ile kendimi dışarı attım."

İshak Efendi sözlerinin burasında sesini biraz daha hüzünlendirdi:

"Itır Banu'yu sorarsanız hünkârım; o, zannederim babamın mektubu okuyamayışından her şeyi anlamış ve kendisine yüz yıl kadar uzun gelen o birkaç dakikanın sonunda içinden şü-

kürler edip durmuş. Tahminim o ki, bütün ömrünce bu anın gelmesini, Ahmet'inin gerçekte kim olduğunun birileri tarafından bilinmesini istemişti; ona zarar vermeyecek birileri tarafından. Ömrü boyunca bu ağır hakikati yalnızca kendisinin bildiğini ve asla Ahmet'in bilmesini istemediğini sanıyorum. Bunu, bir daha babama o mektubu hiç sormayışından ve o günden sonra ailemize karşı gösterdiği minnettar tutumundan çıkarıyorum. Velhasıl bir şehzade doğurmuş olan o cariye, oğlunun hükümdar olmasını isteyen ihtiraslı bir valide sultan gibi değil de evladının güzel bir hayat sürmesini isteyen mütevazı bir anne gibi davranmış ve bu sırrı oğluna bütün ömrü boyunca asla söylememiş."

Kazasker Efendinin anlattıklarını büyük bir sabırla dinleyen ve dinlerken yaşadığı heyecanı, hiddeti, hayreti çok iyi saklayan, bazen acı acı tebessümler ve hatta acıma emareleri de gösteren sultan yerinden kalktı, İshak Efendi'nin elinde ancak iki parmak kalınlığındaki ferman mahfazalı mektubu öfkeyle aldı ve bir dakika kadar sonra muhatabının gözlerinin içine bakarak vurgu ile sordu:

"Cariye hayatta mı?"

"Hayır haşmetmeab; üç yıl önce öl..."

Sultan şiddetle sözünü kesti, kısa cevap istediğini belli eden bir tonda sordu:

"Çocuğun kendisi biliyor mu?"

"Hayır haşmetmeab! Fakat..."

"Vakıayı senden başka bilen var mı?"

"Hayır haşmetmeab! Ben..."

"Kendisinin bilme ihtimali var mı?"

"Hayır haşmetmeab!"

"Evli mi?"

"Hayır haşmetmeab!"

"Sence telef edilmeli mi?"

"Hayır haşmetmeab!"

"Bu durumda fitneye sebep olmaz mı?"

"Hayır haşmetmeab!"

"Tekrar sorayım, fitneye sebep olmaz mı?"

"Hayır haşmetmeab!"

"İyi bilindi mi kazasker efendi?!.."

"Evet haşmetmeab."

Sultan bütün sorularını bir emir gibi sormuş ve o sordukça İshak Efendi adeta bir teminat vermişti. Konuşma bittiğinde Şehzade Ahmet ile alakalı her şeyin sorumluluğu İshak Efendi'nin üstüne yüklenmiş oldu. Dahası, son soruda öyle bir vurgu sezinlemişti ki, artık Şehzade Ahmet'in bir yolla kendi kimliğini öğrenmesi ve şehzadelik iddiasıyla ortaya çıkması, saltanattan pay istemesi, hele böyle karışık bir dönemde çevresine adamlar toplayıp isyan başlatması, bunun dedikodusunun bile yayılması halinde ilk gidecek kellenin kendisininki olacağını düşünüp titredi. Ve yazık ki sultan bununla da ikna olmamışçasına ilave etti:

"O halde bana tez vakitte telef haberini getir."

"!?.."

ift i

Sultan yalnız kaldığında Numan Paşa'nın mektubunu öfkeyle okuyup yırttı:

"Sultanımın hizmetkârından, yine onun yadigarı Itır Ba-nu'ya;

Âl-i Osman 'in genç şehzadesi Ahmet Sultan 'a mahsus selam ederek,

Derim ki;

Rahmetli hünkârımı daha küçücükten tanıdım. Birlikte büyüdük. Yaşıt olduğumuz için bazen sarayın bahçesinde beraber oynardık. Çehresinden nadiren bahtiyar olduğu anlaşılabilirdi.

Siz hanımefendiyi tanıdıktan sonra yüzünde sevinç huzmeleri eksik olmadı. Keşke hasta iken değil de sağ ve sağlıklı iken sizi bulsaydı.

Sultanım dedi ki;

Siz çırak çıkarıldıktan sonra dokuz ay İstanbul'dan uzaklaş-tırılmayasınız ve her hâl u şartta gözetim altında tutulasınız, evlenmenize izin verilmeye, yakınınıza erkek yaklaştırılmaya. Sultanımın umudu oydu ki sizden bir çocuğu ola. Eğer erkek, eğer kız. Bunun aksi halde, dokuz ayın sonunda terk edilesiniz. Eğer terk edilmemişseniz çocuğunuz Âl-i Osman hanedanı hükmünce yasaya ve siz dahîkayd-ı hayat şartıyla muhafaza oluna-sınız ve izdivaç mukarrer olmadığı hal u şartta hazine-i hâssadan pay alasınız. Bu yüzden açıktan veya gizlice siyanet ve muhafazanız Köprülü efrâd u ahfadına vazife verildi.

Derim ki;

Çok şükür şehzademizi görecek kadar yaşadım. Simdi bu mektubu Şeyhülislam İsmail Efendi'ye verdim ki vakt ü zamanı geldikte size ahvali okuyup anlatsın; sizin bildiğinizi bir dahi Allah'ın bildiği bilinsin, ona göre emel ve arzularınız yerine getirilsin. Ezcümle Allah'ın koruması, keremi ve selamı üzerinize olsun.

Bu satırlar Sultan Mustafa Efendimizin vasiyeti icabı yazılmıştır; buna göre okuna ve amel oluna!..

Çaker-i kemîne-i devrân, muhâfız-ı saltanat ve 's-sultân Köprülüzâde Numân "

8. Sual: - Bu Entari Senin Hanımına mı Ait?

Damat İbrahim Paşa her sabah olduğu gibi Babıâli'deki sadaret makamına geldiğinde önce hörekeli kahvesini getirdiler. Akşamki şaşkınlığını üzerinden yeni yeni atabiliyordu. Bütün gece uyumamış gibiydi. Hâlâ sepetteki başın odada yuvarlanışı gözlerinin önündeydi. Nasıl olmasındı ki; henüz yirmisine basan ay parçası bir letafetin yerde duran kellesini uzun saçlarından tutup havaya kaldırarak on dakika kadar çehresine dikkatlice bakmış, bu cidden müstesna tazenin yüzündeki güzelliğe, yarı açık gözlerindeki gençlik hüsranının dehşet yadigârı olan son bakışın son acı tebessümüne hayran kalarak düşünmüş, düşünmüş ve ne yapacağına bin bir şüphe içindeyken karar vermişti. Şahsi evrakının bulunduğu dolabı açıp içindeki eşyaları boşaltarak elindeki kadın başını üst rafa yerleştirdiği sırada planını uygulamaya koymuş sayılırdı. Eline bir makas aldı, parmaklarına dolanmış olan örgülü saçlardan

bir tutamını kesti, karşısında duran güzelliğe son bir kez daha bakarak dolabın kapağını kilitledi.

Sabah odasını temizleyen hizmetkâr, akşam getirdiği sepetin içindeki yemişlerin nereye gittiğini, tıka basa dolu iken nasıl olup da bir gecede boşalabildiğini çok merak etti ama asla anlayamadı. Yerde beş on kadar kavrulmuş fıstık kırıntısı bunu izaha yetmiyordu. Halıda gördüğü birkaç damla kan lekesini silerken aklı hâlâ paşanın bir gecede bunca yemişi nasıl tükettiğine ve kabuklarını nereye attığına takılı kalmıştı. Konaktaki kilercibaşının ise bu sepet ve içindekilerden hiç haberi olmayacaktı.

Paşa, yolda gelirken düşünüp durmuş, yapacağı işleri sıraya koymuştu bile. Şimdi kahvesini bitirirken yüzüne yayılan keyifli tebessüm, başarılı olduğu zamanların dışa vuruş biçiminden ibaretti. Keyfi yerindeydi. Devlet işlerine geçmeden evvel çubuğundan iki nefes daha çekti. Ağzından çıkan koyu dumanlar, kalemkâri desenlerle nakışlanmış tavana arka arkaya ulaşmaya başladıktan tam beş dakika sonra bütün kavaslarını huzura toplamış şu emri veriyordu:

"Şehirde kadınlara mahsus ne kadar hamam varsa hepsi yoklansın; kadın başı yapan meşşataların tamamını huzura istiyorum."

İstanbul'a kubbeli güzelliğini veren ve hemen bütün gezginlerin orayı "Kubbeler Şehri" olarak anmalarını sağlayan mimari eserler içinde hamamların önemli bir yeri vardı. Bazıları sıcaklığıyla, bazıları büyüklüğüyle, bazıları mermerlerinin güzelliği ve bazıları da çalışanlarıyla ünlü hamamlardı bunlar. Kentin her yanına yayılmışlardı ve külliye tesis eden hemen her sultan, sadrazam, paşa, bey mutlaka hamam da yaptırmıştı. İslam dininin temizliğe verdiği önem, yüzyıllar ilerlerken şehrin her yanını hamamlarla donatmıştı. Pek çok zengin, vakıf eseri olmak üzere hamam yaptırtıyor, birileri de bunları iş-

[etip devamlılığını sağlıyordu. Ama son yıllarda hamamların bazıları, içinde düzenlenen eğlenceleriyle de üne kavuşmuştu. Düğün öncesi gelin hamamından, safa olsun diye hamam kapatmalara kadar karlı ve fırtınalı zamanların en itibar gören eğlence biçimi bu idi. Mey ü mahbub, yeme içme, musiki fasılları derken hamam eğlenceleri gitgide abartılır olmuştu. Çinili Hamam, İrgatlar Hamamı, Vefa Hamamı ve Mahmutpaşa Hamamı bu eğlencelerin merkezi durumundaydı. Eğlenceye müsaade etmeyip halka hizmeti önemseyen tek hamam ise Haseki Sultan Hamamı idi.

Babıâli sadaret makamında veziriazamın emrini alan kavaslar kadın kolluk görevlileri tarafından hamamların soğukluklarında çalışan ne kadar meşşata var ise birer birer topladılar. Bunların kimi taze sabun kokulu ıslak saçları dizlerine yayarak düzenledikleri halvetlerden, kimisi belik belik örüp sırmalarla donattıkları konak sahibi zengin müşterilerinin dizi dibinden, kimisi topuzlar, lüleler ile süsledikleri saçlara misk ü amber sürmedeyken, kimisi de samur kirpiklere rastık çekip kalemler ile ince hilal kaşlar yaparken, dudaklara boya, yanaklara allık sürerken vazifelerini yarıda kesip sadrazam kapısına getirilmenin huzursuzluğu ile homurdanıyorlar, çoğu da tir tir titriyordu. İçlerinden ünlü ve maharet sahibi olanlar ise sadrazamın kendilerine iş teklif edeceğini sanmışlardı. Çünkü her birinin kendilerine mahsus tarz u tırazları, ayrı baş bağlama usulleri, farklı yüz yazıları vardı ve İstanbul'un kalburüstü paşa konaklarında adlarını bilmeyen yoktu. Oysa vezir hazretleri yalnızca, gece odasına gönderilen cinayet vesikasının hangi yüz yazıcı tarafından düzenlendiğini anlamak istiyordu, o kadar. Dokuz adet kavasın, yanlarında ikişer meşşata ile sıra sıra dizilmeleri fazla uzun sürmedi. Öğle ezanları okunurken paşa hepsini ma-beyn odasına aldırmış bekletiyordu. Önce hepsinin sinirlerinin gevşemesi gerekiyordu. Daha sonra homurdanmalar başla-

yacaktı. Ancak ondan sonra sorgu suale geçebilirdi. Nitekim ikindi sularında ilk meşşata ile yüz yüze geldiğinde buradan bir an evvel çıkıp gidebilmek için her şeyi söylemeye hazır olduklarını anladı. Sorgulama usulü basitti. Kadınlardan birini içeriye alıyor, sözleri bittikten sonra arka kapıdan dışarı salıveriyor, birini diğerine göstermiyor, buluşturmuyordu.

Nihayet Sultan Hamamı'nda çalışan orta yaşlı bir Rum kadın, paşanın avucundaki örülü saçı tanıdı:

"Beli paşam, bu örükleri Eyüp'te mukim bir oyuncakçının haremine ben yapmısam."

Eyüp neresi, Sultan Hamamı neresiydi? Ama Paşa yine de ipin ucunu ele geçirdiğini anladı. Bu bir şaşırtma veya iz kaybettirme olmalıydı. Öyle ya, kim kendi mahallesinde suç işlerdi ki? Nihayet kavaslarını çağırıp kadını bu gece misafir etmelerini, zinhar kimse ile görüştürmemelerini, suçlu muamelesi yapılmamasını tembihledi. Sonra da yüz yazıcı kadının tarif ettiği eve özel hafiyeler gönderip arattı. Oyuncakçı evde değildi. Hafiyeler paşanın emri doğrultusunda yatak odasındaki esvap sandığını aldılar, dolaplardaki kadın elbiselerinin tamamını içine doldurdular, süs eşyası olarak bulabildikleri her şeyi de bir bohçaya tıkıp Babıâli'nin yolunu tuttular. Kavaslardan ikisi de oyuncakçının çarşıdaki dükkânına varıp sadrazam hazretlerinin kendisini çağırdığını, bu gece sarayda misafirleri olacağını bir ima ile söylediler.

Ertesi gün kuşluk güneşi vezir dairesinin pencerelerinden mızrak mızrak ışık huzmeleri olup odaya sızarken paşanın huzurunda bu sefer oyuncakçı vardı:

"Hanımın nerededir?"

"Üç ay önce İzmir'deki teyzesine gitmiştir. Geçenlerde bir haber geldi. İki ay daha kalacakmış."

Paşa adamlarına işaretle sandık ve bohçayı getirmelerini söyledi. Adam, eşinin eşyalarını paşanın huzurunda görünce

dili tutulayazdı. Kavaslardan biri elbiseleri birer birer çıkartıp gösterirken paşa sordu:

"Bu elbiselerden eşine ait olmayan var ise bize bildirecek-sın!.-

Adam bütün hırkaları, yelekleri, entarileri, şalvarları, feraceleri, sıkmaları, şalları tanıdı. Hepsi için gayet emin "Haremime aittir!" cümlesini tekrar edip durdu. Nihayet gayet pahalı çatma kadifeden sırmalı bir esvabı görünce hiç tereddüt göstermeden atıldı:

"Bu entari benim hanıma ait değildir!.."

9. Sual: Nakşıgül Diri Diri mi Kesildi?

Salı ve cuma günleri Eyüp iskelesine gelip giden dolmuş kayıkları, pazar kayıkları, peremeler, hanım iğneleri, üç çifte, beş çiftelerin sayısında bir artış olurdu. Salı günü Eyüp semtinin pazarı kurulur, cuma günü de Eyyüb el-Ensari ziyaretleri ile buraya helva yemeye gelen ailelerin, bunlarla birlikte sevdiklerinin peşine takılıp aşk u alaka fırsatı kollayan avare âşıkların hücumuna uğrardı. Bir de adak kurbanı kestirecekler vardı. Kurban pazarının hay huyu, kurban kestirenler, kesenler, pay dağıtanlar, payları kapışanlar ve nihayet şehrin serseri, ayyaş, berduş güruhu ile ayaktakımı derken Eyüp Sultan Köyü'nün nüfusunda büyük bir artış görülürdü.

Köy, helvacılarıyla ünlüydü. Burada helva kelimesi bilumum tatlıları içeren bir anlam ifade ederdi ve bilhassa cuma günleri helvacı dükkânları dolar taşardı. Sonbaharın nadir görülen bu sıcak cumasında da öyle olmuştu. Güneş, Eyüp Sul-

tan Türbesi sırtlarındaki kabristanın servilikleri arasından Haliç'te ışık kırılmaları yapabilecek kadar cılız huzmeleriyle günün tamamlandığını ilan etmek üzereyken iki muhafızın kolları arasında Şahin'i taşıyan kayık, kafesleri yarı kaldırılmış yalıların önünden geçmekteydi. Dersaadet'te akşam ezanları başlamıştı. Şahin, bunca ömür sürdüğü Altın Boynuz'un iki yakasından, daha ziyade de İstanbul yakasından mukabele gibi birbirini tamamlayan akşam ezanlarının bu derece ruha tesir ettiğini hiç fark etmemişti. Ömrü Alibey Köyü'nden Kâğıthane'ye Eyüp Sultan'dan Bahariye'ye, Fener'den Hasköy'e, Ba-lat'tan Sütlüce'ye, Cibali'den Kasımpaşa'ya Haliç köyleri ve kasabalarında geçmişti, ama hiçbir ezan bu akşamki gibi yüreğine işlememişti. Belki de bulunduğu mekânlar ve yaşadığı serazat hayat buna fırsat bırakmamıştı. Şimdi bir kayıkta tutsak, bir hapisten diğerine nakledilirken aklına bunların gelmesini garip bulmuştu. Şimdi kendisini daha bitkin, daha perişan hissediyordu ama zihni bir önceki günden berraktı. Ağlama nöbetleri geçmişti. Düşünceleri ile gözünün önüne gelen görüntüler artık üst üste örtüşebiliyordu. Zifaf sabahından bu yana sarhoş gibi olmuştu sanki.. Yaşadıklarının ağırlığı bir karabasan gibi çökmüştü üzerine. Oysa şimdi düşünceleri biraz daha sağlıklı gibiydi. O kadar ki zihni, gitmekte olduğu yer kadar geride hatıralarını bıraktığı sevgiliyle de meşgul olabiliyordu. Ne olursa olsun, en zalim hakikat yakasını hiç bırakmıyordu. Nakşıgül artık yoktu. Sevgilisi bu dünyadan gitmişti. Hayır, rüya değildi. Ona erişmiş, sevgilim diye saçlarını okşa-mıştı. Ama işte şimdi yoktu. Sesini özlüyor, yüzünü özlüyor-du. Şu anda kandesinin gittiği veya götürüldüğü yer o kadar önemli değildi. Önemli olan Nakşıgül'ün yokluk açışıydı. Ve bir karar verdi: Madem ki onu koruyamamıştı, kendisi de ölse yeriydi... Gerdek gecesi ve tomrukta geçen saatler bir bir hafızasından akarken gözleri, ellerini bağlayan yağlı kaytana ta-

kıldı. Sanki biraz gevşek bağlanmış gibiydi. Önce üzerinde durmadı. Zihni yeniden yaşadıklarına kilitlenmiş duruyordu. Bindirildiği kayık suda nasıl akıyorsa dimağı da Nakşıgül dolu hatıralar arasında öyle akıyordu. Neden sonra kendini toparladı. Mantıklı bir şekilde olup biteni zihninden geçirmeye, inceden inceye her şeyi düşünmeye başladı. Tıpkı Tomruk Emini kâğıdı önüne, divit ve hokkayı da onun üstüne koyup gittikten sonra iki saat kadar öylece kâğıda bakıp başına gelenleri düşündüğü gibi. Divitini hokkaya bandırdığı sırada yüreğini yoklamış, kendisini üzen şeyin mahpus edilmekten değil de Nakşıgül'ü yitirmekten kaynaklandığını fark etmiş, nihayet Nakşıgül olmadıktan sonra başına her ne gelecekse fazla da öneminin bulunmadığına karar vermişti. Zindanda veya konakta... Kürekte veya seyranda... İçinde Nakşıgül'ün olmadığı bir şehir, -İstanbul bile olsa- zindandan başka neydi ki? O yüzden Tomruk Emini'nin hücreye geri dönünce savurduğu tehditler de, kâğıdı bembeyaz ve yazısız görünce ettiği küfür de o kadar umurunda olmamıştı zaten. Ama aynı şeyleri birilerinin

cok umursadığı ortadaydı. İlk şiddetli yumruk, "Anlaşıldı, seninle Galata Tomruğu'nda hesaplaşacağız!" cümlesiyle birlikte kafasına inmişti. Sonra da Yaradana sığınıp suratına, karnına, tekme, tokat, aşk ile ve şevk ile girişmişti. Kısa süreli bir baygınlıktan sonra gözlerini açtığında Tomruk Emini'nin ikinci defaya hazırlanıp kolunu sıvadığını gördü. Adamın pazu-sundaki dövme, yiyeceği yumrukların ürpertisini arttıracak cinstendi. Şimdi daha iyi hatırlıyordu; bir engerek yılanı, adamın dirseğinden omuzuna kadar uzanmış, oradan ağzını açmış, sırıtır gibi kendisine dilini sallamaktaydı. Dövme ustası işini iyi yapan cinsten olmalıydı ki yılanın yüzü gerçekten ürkütücüydü. Tomruk Emini'nin bu seferki ilk yumruğuyla şakaklarında bir yanma hissetti. Yüzünün parçalandığını sandı. Neyse ki adam depreme benzeyen bu yumruktan sonra yeniden kendini yormadı, "Nasıl olsa Galata tomruğunda hesaplaşacağız seninle!" deyip çıktı.

Ardından muhtesipleri, asesleri ve zabitleri gelmeye başlamışlardı birer ikişer. Tam bir gün, hiç durmadan, uyku uyutmadan ve dinlendirmeden kâh ayakta, kâh oturarak, kâh falakaya asarak ve kâh mengene ile sıkıştırıp kazıklarda gerdirerek dövmüşler, etini burmuşlar, aç ve susuz bırakmışlardı. Hepsi de Galata'daki işkencelerin çeşitlerinden, dayanılmazlı-ğından dem vuruyor, cinayetini itiraf ederse kendisi için belki kurtuluş olacağını söylüyorlardı. O ise kendini Nakşıgül'e kapatmış, onun olmadığı bir dünyayı algılamayı istememiş ve belki de bu yüzden bütün o işkencelere, dayaklara karşı zihnen direnmeyi başarmış, hatta Nakşıgül'den kendisine tek hatıra olarak avucunda bulduğu ikiz lale soğanının yarımına sımsıkı sarılmış, onu hiç kimseye göstermeden avucunda sıkıp durmuş, sanki eliyle sevgilinin elini tutmuştu. Acı çekiyor, dayak yiyor, burnu kanıyor, canı yanıyor ama sessiz kalıyordu. Bütün bir gece ve gündüz böyle geçmişti.

Defterdar İskelesi hizasındaki Cevahirci Yalısı açıklarında Halic'in gitgide kararan sularında takılı kalan gözleri, akşam kendisini bir yandan dövüp bir yandan sorguya çeken adamın hayaliyle yeniden ürperdi. Aseslerin en iri cüsseli olanıydı bu ve burnundan soluyarak, öylesine, bir tehdit savuruvermişti:

"Seni Nakşıgül gibi diri diri kesmem de gerekse suçunu söyleteceğim!"

"Ne dedin sen?"

Adam afallamış, ürkmüştü. Sonra daha yüksek sesle bağırmıştı:

"Neden şaşırdın, Nakşıgül'ü diri diri kestiğini söylememden rahatsız mı oldun, cani herif?!..."

Daha iki akşam önce bu saatlerde birbirlerine sarılıp aşk neşideleri fısıldaştıkları Nakşıgül'ün parçalanmış bedeni geldi yeniden gözlerinin önüne. Denizin dalgalanışıyla birlikte sallanan kayığın ritmine uyarak beyni zonklamaya başladı. Her şeyi, evet her şeyi yeniden irdelemeliydi. Madem adam öyle demişti; Nakşıgül'ün diri diri kesilişi üzerine her şeyi gözden geçirmeliydi. Gördüklerini midesi bulanarak zihninden geçirdi. Karısının kollarından biri kapının mandalına asılmış, diğeri tavana bağlı olan ipte sallanıyordu. Dizlerinden kopartılmış uyluk ve ayakları ocak boşluğunda haç misali birbirine çatılmış, bacaklarının etleri kas çizgisinde ortadan ikiye yarılmış, kemikleri ortaya çıkartılmıştı. Göbeği çevresinden başlayarak göğüslerine kadar gövdesinde sinir ve kızıl etler vardı. Gerdirilip pencere camına yapıştırılmış bir parşömeni andıran kanlı deri parçası oradan yüzülmüş olmalıydı. Odanın her yeri kan idi ve her tarafa saçılmış altınlar vardı. Sanki bu kan, kasten çevreye dağıtılmış, her şeye ve altınlara özellikle bulaştırılmış gibiydi. Bir tek yer hariç. Nakşıgül ile başını koydukları yastık. Yatağın enine uzatılmış lavanta kokulu bu yastıkta bir tek damla bile kan yoktu ve güneş doğarken, Nakşıgül'ün ba-

sı, akşam yattığı şekilde hâlâ onun üzerinde uykuya devam ediyor gibiydi. Yastığa paralel uzanan sol kolundaki boşluğu hissettiğinde yastığın tertemiz olduğunu çok iyi hatırlıyordu.

Zihni yeniden bulandı, dengesini kaybetti. Gördüğü işkence ve yediği dayakların etkisindeydi. Aklına takılı kalan soruyu içinden tekrarladı:

"Demek biri veya birileri Nakşıgül'ü diri diri kesti?!"

Zihnini toparladığında ikinci soruyu düşündü:

"Peki, Nakşıgül'ü kesenlerden biri beni sorguya çeken o adam olabilir mi?"

Sonra uzun müddet aklı buna takılı kaldı. 0 adamın sorgulama cümlesinde kullandığı "Nakşıgül gibi" ifadesini bir hakikatin habercisi olarak mı, yoksa bir benzetmenin hoyratlığı diye mi anlamak gerekirdi? Arkadan gelen cümle adamı masum gösteriyordu ama ya sonraki afallamasına ne demeliydi?! Adam "Seni Nakşıgül gibi diri diri kesmem de gerekse..." demişti. Bu cümleden ne anlamak gerekirdi?!..

İşte o anda kararını verdi. Ölümü istemekle, her şeye tepkisiz kalmakla hata etmişti. Nakşıgül için bir şey yapması ve katillerini bulması daha önemliydi. Ellerini bağlayan kaytanın gevşekliğiyle ilgilenmeye o anda başladı. İçinde sevgili olmayan dünyanın yok olması temennisi de, Nakşıgül'süz bir hayatın beyhude olduğu fikri de birden ters yüz oluverdi. Üç hafta ve bir gece de olsa yaşadığı en anlamlı zaman adına, sevgili edindiği ve birlikte uyuduğu tek insan adına, onun uğrunda, onun için bir şey yaparsa hayatını yeniden anlamlı kılabilir, aksi takdirde kendini affedemezdi. Evet, evet; doğrusu bu idi...

Tomrukhane kayığı Kasımpaşa açıklarına geldiğinde tersane önlerinde bir kapudan düğünü olduğunu gördü. Denizin üzerinde yüz kadar kayık, ortalarında da bir kalyon vardı. Kayıklar ve kalyon ışıl ışıl mumlar ve fenerlerle donatılmıştı. Evlenen muhtemelen patrona gemisi olan kalyonun kaptanı, ka-

yıklarla onları teşyi edenler de bütün donanmanın tayfaları ile damadın ayakdaşları olmalıydı. İstanbul'da son yıllarda bu tür derya düğünleri moda olmuştu. Eskiden yazda, baharda mehtaba çıkılır gibi şimdi de Haliç'te ışıl ışıl düğünler yapılmaya başlanmıştı. Kış gelip Haliç donduğu zaman da kayarak eğlenilen düğünler ve denizüstü şenlikleri yapılıyordu. Bu düğün ve şenliklerin en cazip tarafı bol içki tüketilmesiydi. Çünkü kontrolü yapılamıyordu. Gerçi içki yasağı on yıl geride kalmıştı ama yine de şehirde açıktan açığa müskirat veya mükeyyifat tüketilmesine müsaade edilmiyordu. Sıra denize gelince, içkiyi içen, şarap kabağını veya fıçısını denize bırakıveriyordu, işte o kadar. Ihtisap ağasının kayıklar arasında dolaşıp hangi fıçıyı denize kimin bıraktığını arayacak hali yoktu elbette.

Şahin, o anda hapishane kayığında değil de bu düğün kayıklarından birinde olmayı hayal etti. Kayıkların kalabalıkhğına bakılırsa bu akşamki düğün oldukça tantanalı geçeceğe benziyordu. Şarkılar, türküler, naralar, küfürler, çakaralmaz veya karabina patlamaları, havai fişekler ile bu düğün, tam da zamaneye uygun bir şölendi. Evlenmeden evvel eski arkadaşlarıyla bu türden uçuk kaçık düğünlerde tükettiği neşeli zamanları hatırladı. Dudağında hüzün dolu bir gülümseme belirdi.

Sandal Kasımpaşa hizasına yaklaştığında kendisini götürmekte olan muhafızlardan biri yanında taşıdığı torbadan küçük bir ağ parçası çıkardı. Dalyanlarda kullanılan cinsten idi bu ağ ve muhafız, sandalın içindeki büyük gülleyi ağın içine yerleştirip arkadaşına seslendi:

"Yer değişelim de beyzademizin ayağını bağlayayım." Şahin, Halic'in derinliklerini boylamak üzere olduğunu o vakit anladı. Gözleri döndü, ellerindeki ipi bir an evvel çözmek için daha da zorlamaya başladı. Hamlacılar muhafızın yaptığına itiraz etmiyorlardı. Muhafızlar ise yer değişmek üzere birlikte ayağa kalktılar. İşte olan, o sırada oldu. Hamlacılar

muhafızlara yol açmak için eğilip bükülürken, arkalarından gelmekte olan bir basmacı kayığı, bütün hamulesi ve süratiyle tomrukhane kayığına kıçtan bindirdi. Sanki kayıkçı dümene hâkim olamamış gibi şiddetli bir çarpmaydı bu. Hatta belki kasten bir hücum olduğu bile sanılabilirdi. Akşamın alaca ka-ranhğında olan olmuştu. Kayıkta herkes bir şeylere tutundu ve dengeyi sağlayabilmek için kimisi sağa, kimisi sola doğru hamle yaptı. Fakat muhafızlardan biri denize düşmüştü. Diğeri arkadaşına elini uzatmak için kayığı yana yatırdı. Şahin bileklerindeki iplerden kurtulmak için mücadele ederken hamlacılardan biri küreği omzuna bindirip onu denize düşürdü.

Belki bir dakika sonra muhafızların onu atacakları derinliklerdeydi şimdi. Önce ellerindeki bağlardan kurtulmalıydı. Durmadan yüzdü, yüzdü...

10. Sual:

Öldürmeye mi Getirmişlerdi;

Ölümü Göstermeye mi?

Odada üç kişiydiler. Duvarda raflar, raflarda şişelere, su kabaklarına, küçük susaklara doldurulmuş eczalar mevcuttu. Pencereden vuran güneşin altına bir peyke konulmuş, üzerine de örtü serilmişti. Hekim elindeki falçataları ateşte kızdırırken bozuk bir Türkçe ile sordu

"İsmin nedir paşazadem?"

Birden "Ahmet!" demek geçti içinden. Aslında bundan böyle Ahmet adını kullanması iyi olabilir, onu peşine düşenlerden korurdu. Ama birden annesinin vasiyeti geldi hatırına. Daha on iki yaşından itibaren ona 'Şahin oğlum, Şahinim, Şahin beyim' demiş, hatta kendisiyle gurur duyduğu günlerde Şehzade Şahinim diye iltifatlarda bulunmuş ama mutlaka Şahin diye çağırmış ve ölmeden bir gün önce de Şahin adını kullanacağına dair yemin ettirmişti. Şimdi onun adını bir tek Kazasker İshak Efendi Ahmet olarak bilir, ama o da Şahin derdi. Haliç köyle-

rindekı çocukiuk arKauaşıan ise esıu auıııı çoKiaıı unutmuşlardı Üstelik hareketlerini herkesin şahin gibi kahramanca bulması, ona şahin olduğunu hissettirmesi de ayrıca hoşuna gidiyordu. Gerçi şimdi kimlik değiştirmeye ihtiyacı vardı ama bunu başka yoldan yapmak üzereydi:

"Şahin," dedi "adım Şahin!.."

"Mükammel mükammel, zaar sahina benzadalım seni!.."

Macar devşirmesi olan hekimin işini iyi yaptığını ve tabii sır saklayabildiğim söylemişti arkadaşı. En güzel haber ise onun iki gün sonra İstanbul'dan bir gemiyle Beyrut'a gidecek olmasıydı. Muayenehanesini içindeki bütün ecza ve aletleriyle birlikte yeni bir hekime satmıştı bile.

Hekim efendi ameliyat için hazırlıklarını tamamlayınca Şa-hin'e temiz örtünün üstüne sırtüstü uzanmasını söyledi. Acıyı fazla hissetmemesi için verdiği afyon macununu tükürmedi-ğinden emin olmak için ağzını kontrol etti. Ellerini ve ayaklarını bağlayıp hareket edemeyecek şekilde gerdirdi ve onu buraya getiren eski hastasına işaret etti:

"Simdi arkadaşının uzerina oturazak ve asla kıpırdamasına müzaade etmayazaksın."

"Tamam efendi, etmem..."

"Üzülme hekim efendi, ben sıkarım dişimi."

Hekim, Şahin'in bu teminatına yalnızca gülümsedi. Çenesini kayışla bağladı ve başının iki yanındaki tamponları sıkıştıran mengenenin mekanizmasını çevirirken mırıldandı:

"Gorazeğız bakalım!.."

K 1 4

İkinci gün sargılar açıldığında elindeki paslı aynaya hayretle bakıyor, inanamıyordu. Gerçekten de çehresine şahini andıran bir eda gelmişti. Kaşlarının uçları şakaklarına doğru yukarıya kaldırılmış, ortası da neredeyse birleştirilmişti. Bur-

nunun yay eğriliğini belirginleştiren belki de bu idi. Rahmetli anneciği kendisini bu yüzle görse tanıyamazdı.

Hekim, yalnızca kaşlarda oynama yapmıştı ama sonuç fevkaladeydi. Şimdi daha bir gururla hareket ediyordu. Hastasının yüzündeki hayretle karışık sevinç emarelerini görünce şaka yaptı:

"Bir da bıyıkların uzlarını aşağıya doorı uzadup kazan kul-bu gibi kalınlaştırırzan, artık gelin hanım zeni zaar başğası bu herif dey yatağa almaş."

Şahin bir daha asla gelin hanım ve gelin hanıma ait bir yatak olmayacağını düşünürken hekimin elini sıkıca tutmuş, minnetlerini bildiriyordu. Kendisine minnet duyacağı biri daha vardı elbette, ona döndü:

"Teşekkür ederim Seyrekbasan kardaşım. Bir gün bu iyiliğini ödeyeceğim!.."

Seyrekbasan Osman, üç gün evvel, Kasımpaşa açıklarındaki derya düğününde çakırkeyif bir halde, sandalından ona el uzatan bir levent idi. Denize düşünce ellerindeki kaytanları çözememiş ama ayaklarını bileklerinin arasından geçirip yüzmeyi başarmıştı. Kapudan düğününün kâh denize düşen, kâh atılan, kâh atlayan ayyaş kalyoncularından biri gibi deniz üstüne çıkınca çakırkeyif leventlerin olduğu bir sandalı gözüne kestirip sanki oynarken denize atılmış bir kadırgalı gibi küreklerine aborda olmuştu. Galata Tomruğu'nda cendereye sokulup sonrasında Tersane Zindanı'nda çürümeye giderken bahtiyar bir tesadüf onun karşısına Seyrekbasan'ı çıkarmıştı. Bunun için Allah'a her fırsatta teşekkür edecekti. Çünkü o sırada kendisine Hızır gelseydi, ancak Seyrekbasan kılığında gelirdi. Bir kadının aşkı yüzünden Akdeniz adalarından kopup İstanbul'a savrulmuş haneberduşun biriydi Seyrekbasan. Şahin'in o gece sayıklamalarından aşk yarasını keşfetmiş, ona acımış, bir kaçak olduğunu anlayıp daha kendisi hiçbir şey söyleme-

den onu Macar hekime götürmüştü. Üstelik biriktirdiği üç beş kuruşunu da ameliyat masrafı yaparak. Tersanede yiğitler yatar derlerdi de inanmazdı, işte onlardan birini tanımıştı.

Derya düğününden sonra peşine düşen olmamasını kayık-takilerin denizde boğulmalarına yordu. Sonra bunun ne derece yanlış bir algılama olduğunu düşündü. Muhafızlar için doğru olsa bile Haliç'te hamlacılık yapan gizli aseslerin boğulmalarını düşünmek çocukluk sayılırdı. Bunlar Halic'in dibini bile biliyor olmalıydılar. Kendisini denize atmak için Kasımpaşa açıklarına kadar beklemeleri de bunu gösteriyordu zaten. Takip edememişler miydi, etmemişler miydi? Öldürmeye mi getirmişlerdi, ölümü göstermeye mi?

"Eğer Nakşıgül için bir şey yapmam gerekiyorsa, o şey, bütün bu esrarı mutlaka çözmekten ibarettir."

11. Sual:

Külhanın Kimliksiz Hayatlarına Sığınmak...

Neden?

Böyle dua okuyup onları kardeş etmişti külhancı baba. Sonra da Layhar aşkına bir ziyafet başlamış, neşe sabaha kadar sürmüştü. O akşam, yazık ki dillere destan İstanbul'un ka-

ranlık yüzüne iki çaresiz can daha savrulmuş, kimliksiz dilencilerin sayısına iki zavallı daha ilave olunmuştu.

Layhar, Gazneli Mahmut zamanında Gazne'de j yaşamış yarı meczup bir adamdır. Hamam külhanında yatar, üzüm tortusu ile geçinir, kâhinler gibi gaipten haber verir, ermişler gibi keramet gösterir, şaraptan gayrı nesneye itibar etmezmiş. Ünlü şair Hâkim Senaî, Gazneli Mahmut'u öven bir kaside yazdığı zaman Senaî'yi kınamış, ona dünyanın geçiciliğini anlatmış, hakiki Sultan'ı unutup geçici sultanlara itibar etmenin boş olduğundan dem vurmuş ve başta Senaî olmak üzere yanında sözünü dinleyen müritler edinmiş, hatta sonraki çağlarda hamamların külhanında şaraba ve esrara bulanmış dumanlı kafaların piri olmuştu. Apaş Tekkesi denilen külhandakiler, pirleri Layhar'ın bir gün muhteşem ve muazzam bir horoz olarak uçup gittiğine inandıkları için hâlâ horozların öttüğü saatte külhandan çıkıp sokaklara dağılıyor, akşam horozların tünediği vakitte yatıyorlardı.

İki genç, külhana geldiklerinde bir sevinç ve kurtuluş umudu içindeydiler. Şehrin sokaklarında, çarşılarında dilenmeye, kovulmaya, sırnaşmaya razı oluşları da, külhanda etleri kesilip kanları şarap yapılsa bile ses çıkarmayacak kadar itaatkâr

olmaları da hep bu umudun peşinde sürüklenmekten ibaretti. Külhanda Bektaşi tekkeleriyle bağlantılı bir hayat akıyor, ama içindekiler yeniçerilere pek aldırış etmiyorlardı. Eskiden tekke, yeniçeri kahvehaneleri ve külhan üçlüsü birbirine bağlı bir yapılanma içindeyken son birkaç yıldır buna aldırış eden olmuyordu. Zaten külhanlarda barınan beylerin çoğu tarikatla, tekkeyle veya onun içindeki felsefelerle pek ilgilenmiyor, Alevilik nedir, Bektaşilik nedir anlamıyorlardı. Bildikleri, burada kaldıkları sürece serazad ve sorumsuz bir hayatı yaşayabilecekleriydi. Çoğu sokaklardan geldiği, bir anne veya baba eğitimi almadığı, hatta anne veya babaya sahip olmadığı için burada rahat ediyorlar, her hareket veya günahı serbestçe işleyebiliyorlardı.

İki kardeş birbirlerini yavaş yavaş tanıyor ve sırlarını, dertlerini öğreniyorlardı. Gündüzleri Destebaşının kendilerine bulduğu işi yapıyor, dileniyor, aşırıyor, meydan süpürgesini alıp çamurlu yolları temizliyor, akşamları Apaş Tekkesi'ne dönüp kâh türkü ve gazel söyleyenleri dinliyor, bazen bağlama çalanların yanık türkülerine dalıp gidiyor, kumar hariç tavla, aşık veya satranç oynayanlara iştirak ediyor ve bütün yor-gunluklarıyla küllerin üzerinde destelenip uyuyorlardı. Zemini kül döşeli dikdörtgen külhana sıcak kül serpmek, odayı ikiye ayıracak şekilde ortaya konulmuş olan uzun tekneye kor yığmak artık ikisinin göreviydi. Külhan beylerinden beşi ateşin bir yanına diğer beşi de öteki

yanına ayaKiarını aıeşe uzaıacaK şeıuıue lauan aıeş yatmadan evvel başlarının altına birer çuval getirmek de gecenin son vazifesi oluyordu. Her gecenin uykudan önceki son ritü-eli, külhancı babanın kucağındaki horoz ile birlikte üç kollu şamdanın yanına gidip mumları birer birer söndürmesi, her üfleyişten evvel "Layhar'ın canı aşkına, kalbi aşkına, ruhu aşkına!.." diyerek pirlerinin ruhuna çağırmasıydı. Ertesi sabah kutsal horozun sesiyle herkes sağ salim kalkıp da külhancı baba şamdanı aynı dua ile yaktığında külhanda gün başlamış oluyordu. Geceleyin elbiseleri küle bulanmasın diye göbek ile baldırları arasını örtecek ince birer çakşır ile yatan beyler, sabahleyin üzerlerindeki külleri fırçalarla süpürüp çakşırlarını silkelerken iki yeni kardeşin görevi hamamdan sıcak su getirmek ve aşçı babanın pişirdiği çorba karavanası ile taze ekmeği ortaya koymak oluyordu.

Külhanda her ikisiyle de ilgilenen, kazançlarını kontrol eden, ihtiyaçlarını gören biri vardı: Kavanoz Cafer. Burada herkesin bir lakabı vardı ve birbirlerine lakaplarla hitap ediyorlardı. Sorumlulukları gereği hamam ateşini nöbetleşe yakıyor, harlandırıyor, uyutuyor, uyandırıyor, yeniden harlandırı-yor veya uyutuyorlar, zaman zaman da hamamın tellaklık, peştemalcılık, kesedarlık, kunduracılık gibi vazifelerini yapma şansına sahip oluyorlardı. Konuşmaları hep argoya kaçıyordu ama asla küfürlü değildi. Birbirlerine karşı imanım, eyvallah, yandan gel, mühürlen gibi özel bir dil kullanıyor ve büyükleri küçüklerine cakalı boyun kırma, omuz vurma, dirsek atma, ka-bararak gezme gibi hareket talimleri yaptırıyorlardı.

Henüz konuşmuyorlardı. Külhanda konuşulan lehçe-i kül-haniyi dinleyerek yavaş yavaş anlamaya ve öğrenmeye başlamışlardı. Külhana "ana", külhancıya "baba", ziyafete "çamur", yeniçeri kolluk görevlilerine "bıyıklı", çarşı pazara "çiftlik", peştemala "edeplik", natıra "giyinik", hamama "gülistan", yan-

gına "kızıl bayram", zindana "mektep", padişaha "turalı", vezire "hatem", casusa "akrep", zengine "kaz" dendiğini artık biliyorlardı.

Başlangıçta bir lonca gibi kurulan ama gitgide dilencilikten hırsızlığa, haraç toplamaktan adam kaçırmaya kadar pek çok suçu örgütleyen külhanların en büyük özelliği, burada kimliksiz yaşanması idi. Kimse kimsenin geçmişini veya geleceğini araştırmaz, hayatların teferruatı yalnızca iki kardeş arasında bilinir, kardeşler de elbette sır tutardı.

Üçüncü günün sonunda konuşma orucunu tamamlayan iki genç beyden biri, tam uykuya varmak üzere iken yanında yatan ve bir sır olarak hayatına giren küçük kardeşine sordu:

"Adın ne?"

"Yusuf!.. Ya seninki?"

"Şahin!.."

"Yarın kendimize birer lakap bulalım mı!"

"Olur!"

İlk defa birbirini kabullenmiş olarak sırt sırta verip sıcak küllerin üzerinde en yalın halleriyle derin uykulara daldılar...

İZ. sual: - Bu Dikişler Hangi Terzinin?

İbrahim Paşa oyuncakçıyı da sarayının nezarethanesinde alıkoyduğu gece misafir gibi ağırlanmasını tembihlemiş, ertesi sabah daha erken vakitte kavasları huzuruna çağırtmıştı:

"Tez dağılın, İstanbul şehrinin içinde ne kadar sırmalı entari diken terzi var, öğleye kadar alıp buraya getirin."

Sultan Ahmet Camii'nin arkasından bütün Marmara ile adaları gören kahvaltı köşküne geçip sofrasına süt, çubuk tarçın, peynir ve bal isterken neşesi yerindeydi. Sarayının en hoşlandığı bölümü olan bu bülbül yuvası küçük köşkte günün her saatinde meyve sepetleri dolu dururdu ve paşa her sabah kahvaltıdan evvel buradan manzara seyrederken bir elma yemeyi âdet edinmişti. Eski Türk evlerinin taş döşeli hayatlarını andıran kahvaltı köşkü -zaman zaman kameriye olarak da kullanılıyordu- adaşı Pargalı İbrahim Paşa tarafından Roma hipodromunun harabelerinin dış duvarları üzerine yaptırılan heybetli

vezir sarayının gerçekten de en müstesna ve ferah bölümüydü. Kanuni zamanından itibaren vezirlerin çoğu bu sarayda oturmuşlardı. Bir kulesi, köşkü, hazine odası, hamamı, divanhanesi, kileri, ayrı ayrı mutfakları vardı ve İbrahim Paşa, sarayın her yanını köklü bir tamirden geçirterek içine taşındığı için burayı biraz da kendi mülkü gibi görüyor, sadaret makamında çalışmak yerine burada çalışmayı yeğliyordu. Üstelik sultanın da buna bir itirazı yoktu. Bugün sarayda kalmasının bir başka sebebi de yaptığı soruşturmanın izlenmemesi idi. Eğer Babıâli sadaret makamında birileri katile haber uçuruyorsa onun hedefini şaşırtmak gerekirdi. Aksi takdirde kuş kafese girmezdi.

Öğleye kadar toplam yedi esnaf terzi huzura alındılar. Paşa hepsini tek tek sorguluyor, sonra da birbirlerini görmesinler diye ayrı bir kapıdan savıyordu. Entari hiçbirinin iğnesine dokunmamıştı. Yalnız içlerinden biri Galata'da ecnebiler için pahalı elbiseler diken bir İngiliz terziden söz etti; örme düğmelerin şeklinden onun dikişine benzetti. Paşa bu terziyi biliyordu; kızını Kaptan-ı derya Kaymak Mustafa Paşa ile evlendirdiği geçen seneki düğünde Fatma Sultan ile birlikte saraylı iki hanım, düğün setrelerini bu terziye diktirmişlerdi. Adamın pek maharetli biri olduğu belli idi. Ecnebi şehbender ve sefirlerin eşleri için hazırladığı her şey Galata dilberleri arasında revaç buluyordu. Terziye özel bir ulak gönderildi. Sadrazam hazretlerinin haremi için elbise siparişi verileceği söylendi.

Paşa, işin içine bu terzinin karışmasına sevinmiş gibiydi. Çünkü cinayeti her kim işlediyse varlıklı biri olmalıydı ve Avru-paî yeni tarz kıyafetlerden haberdar olacak bir anlayış düzeyine sahip bulunmalıydı. Bu da yemiş sepetindeki "Haşmetlû vezir! Sana akıllı diyorlar. Bakalım öyle misin?" sorusunun ağırlığını arttırıyor, çözülmesi gereken probleme bir kat daha heyecan katıyordu. Eline bir elma aldı. Kıpkırmızıydı. Çevresinde hizmetkârlardan kimse var mı diye baktı ve "Hart!" diye ısırdı.

13. Sual:

- 'Konak Yerinde Yok!' da Ne Demek?

Destebaşı onları dilenmeye göndermişti. En ziyade Çarşu-yı Kebir -halk buraya Kapalı Çarşı diyordu- civarında dileniyor, para topluyorlardı. Lakin bugün yollarını değiştirmiş, kâh se-ğirdip kâh hızlı adımlarla Gedikpaşa'dan ta Fatih Mehmet Han'ın İstanbul'a girdiği Topkapısı'na kadar gelmişlerdi. Burada üç saat kadar zaman harcayabileceklerdi. Planı buna göre yapmışlardı. Surların dışına çıktıklarında Takkeci İbrahim Ağa Camii ve onun ardında da Nakşıgül ile söyleşip sarıldıkları konağa varmış olacaklardı. Topaç Yeye erkete olacak, Kara Şahin de -kendilerine bu lakapları bulmuşlardı- konaktaki dadı ile görüşmeye çalışacaktı. Nakşıgül dadısını çok seviyordu ve belki dadı kendisine yardımcı olur, birkaç haber verebilirdi. Gerçi yüzü değişmiş, Macar hekim kaşlarını kaldırdıktan başka külhan hayatı da birkaç günde yüzünü esmerleştirmiş ve artık 'Kara' Şahin olmuştu ama yine de birileri çıkıp kendisini tanıyabilirdi. Sorular sormaya başladığında kimse kendisinden Şüphelensin istemiyordu. Kalbi şiddetle çarpmaya başladı:

"Şimdi dikkatli olmalıyız Topaç!" Yusuf, kendisine adının dışında bir kelimeyle hitap edilmesini ilk önce garipsedi ama bunu ilk kez sevdiği ve güvendiği birinin ağzından duymak fazla rahatsız etmedi. Daha evvel bi-marhanede kendisine "Yanık" lakabı takmışlardı ama "Topaç" sanki ondan daha sevimli idi. Biraz tombul bedeni, biraz da kısa boyu onu zaten bir "Topaç" gibi gösteriyordu: "Olur Kara Şahin Ağam!.."

Kara Şahin heyecanla ilerlerken yollarda bir gariplik sezdi. Gerçi yürürken çevresine fazla dikkat eden, ayrıntılara önem veren biri değildi ama camiden sonraki bu tozlu yolun iki yanında sanki bu kadar ağaç yokmuş gibi hatırlıyordu. Kafasının bu derece karışık olması düşüncesini de etkiliyor gibiydi. Ama hayır, sanki hemen şuracıkta, yolun sağında bir ev hatırlıyordu. Durdu, zihnini toplamaya çalıştı. Daha evvel bu yoldan konağa üç defa gitmişti. Gerçi her üçünde de hiç konuşmadan yalnızca atları kamçılayan seyisin süslü landosu içinde yolculuk etmişti ama burada bir ev gördüğünü gayet iyi hatırlıyordu. Hatta bir keresinde Nakşıgül ile yan yana oturmuşlar, hiç konuşamadan, hemen karşılarında onların mürüvvetinden söz eden annesi ile dadısının sohbetlerini mahcup mahcup dinleyip durmuşlardı. Hatta o sırada dadı ikisine de durmadan buzlu şerbetler, Hindistan'dan getirtilmiş çerezler ikram ediyordu. Kendinden şüphe etti: "Yok, yok!.. Mutlaka yanlış hatırlıyorum. Burada bir ev yoktu!"

Bizans'tan kalma surların hendeklerine dolan su, bahçecilik yapmak isteyen tarım işçileri için pek elverişli idi. Bu yüzden İstanbul surlarının iç kısmında oturan bazı Rumlar sur dışındaki bu arazileri sebze yetiştirmek için kullanırlardı. Bu civarda eskiden beri çok güzel marul ve salatalık yetişir, Topka-pısı'nın dışından Topkapı Sarayı'na, mevsimine göre daima taze sebze giderdi. On yıl kadar evvel bostancıbaşı ağanın izniy-

je surların dışındaki mezarlıklardan bazı bölgeler bahçe için istimlak edilmiş ve burada yeni bahçeler açılmıştı. Bu yüzden adına Yenibahçe deniyordu. Takkeci Cami bu bahçelerin arasında kalmıştı ve cemaati genelde sur içinden gelirdi. Kara Şahin camiye kadar yürüdü. Bahçelerde çalışan birkaç ırgattan başka çevrede kimsecikler yoktu. Topaç Yeye zaten bu ırgatları kontrol edecek ve gerekirse oyalayacaktı. Henüz kuşluk saatleri olduğu için camide de kimse bulunmuyordu. Kara Şahin bu cesaretle yürüyüp cami duvarını dönünce birdenbire durakladı. Gözlerini birkaç kez ovuşturdu. Tekrar tekrar baktı. Dizlerinin dermanı kesilmişti. Yere yıkılmak üzereydi. Çıldırmaya ramak kaldığını, hatta düpedüz çıldırdığını düşündü. İleriye doğru koşmaya, bahçelerin duvarlarını, çitlerin kapılarını elleriyle yoklamaya başladı. Dışarıdan birisi görse mutlaka delirdiğine hükmederdi. Bu sırada Yeye de etrafı kontrol ederek gelmiş, can yarısı külhan kardeşinin garip davranışlarını izliyordu. Onu hiç böyle görmemişti. Ürktü. Acaba külhanda henüz öğrenemediği huyları mı vardı? Bir an tereddüt geçirdi. Külhanda gömlekten geçip kardeş olmuşlardı ve bu duyguyla yanına koşup yardım etmesi gerektiğini düşündü. Hızlı adımlarla yanına yaklaşıp fısıltıyla sordu:

"Ne oldu?"

"Konak yerinde yok Topaç Yeye!.."

"Hangi konak?

"Evlendiğim konak, Nakşıgül'e kavuştuğum ve kaybettiğim konak!.."

"?!.."

Kara Şahin önden, Topaç Yeye ardından bağların, bahçelerin arasında koştular, koştular... Küçük kulübesinin önünde Çalışan ilk ırgatın yanında Şahin sordu:

"Bahçıvanbaşı, biz galiba yol şaşırdık, buralarda Aslan Ağa'nın konağı olacaktı; tarif ediverir misin?"

"Hımm. Aslan Ağa? Aman çelebim, benimle alay etmiyorsun ya..."

"Asla, ağam... Öyle bir halimiz var mı?.."

"Buralarda her yer bağ bahçedir. Ne bir ev, ne bir konak. Ancak bağ kulübeleri... Aslan Ağa diye de birini hiç duymadım..."

"?!.."

Kara Şahin ile Topaç Yeye bu soruyu dört bahçıvana daha sordular. Aldıkları cevaplar hemen hemen aynı idi. Ne yapacaklarını şaşırmışlardı. Yeye burada harcayacakları süreyi aştıklarını hatırlatarak geri dönmeleri gerektiğini söylüyor, des-tebaşmın kendilerini cezalandıracağından dem vuruyor, Şa-hin'in ise ayakları yürümekten aciz bulunuyordu. Çitlerden birinin kenarına oturdular: "Ağam, bir düş görmüş olmayasın?" "Ah Yeye, keşke bir düş olsaydı da sonra uyansaydım. Ama ne Nakşıgül, ne de tomruktaki yediğim dayaklar bir düş değildi. Üstelik beni yakaladıkları vakit celladın yağlı ilmeği boynuma geçecek... Keşke her şey bir düş olsaydı!."

O sırada öğlen ezanları okunmaya başladı. Yeye sordu: "Nikâhınızı kim kıymıştı?" "Takkeci Camii imamı."

İkisi birden birbirlerinin yüzüne baktılar ve aynı şeyi bulmuş olmanın sevinciyle yerlerinden fırlayıp camiye koştular. Caminin ayrı imam ve müezzini yoktu. Minareden inmekte olan adam nikâhı kıyan hocaydı ve boş bakışlarla yüzlerine baktı. Kara Şahin kendisini hem tanısın, hem tanımasın istiyordu. Ama o tanımadı. Şahin önce bunu cerrahın kaş değiştirme işini iyi yapmasına bağladı. İmam minarenin kapısını kilitlerken sordu:

"Safa geldiniz, buyurun, ne istemiştiniz?" "Geçen gün kızının nikâhını kıydığınız Aslan Ağa'nın konağını arıyoruz biz."

"Kimin dediniz?"

"Aslan Ağa'nın, Yenibahçe'deki büyük konak."

"Efendi oğlum, Yenibahçe burasıdır, illa dediğiniz isimde burada birinin ne konağı, ne bir evi, hatta ne de bahçesi var. Burada konak ne arasın, fukara kulübelerin zerzevatçıları... Hele buyurun cemaate de soralım, amma, böyle bir konak yok buralarda."

"Ama geçen cuma günü nikâhını kıymıştınız hani?"

"Hımm!.. Geçen cuma ben kimsenin nikâhını kıymadım, başka bir imam efendi olmasın?"

"Hayır sizdiniz?!.."

"Ben mi? Hayır, hayır, bahsettiğiniz günde ben bir nikâh kıymadım."

"Nasıl olur, o gün ben burada gerdeğe girdim."

"A beyim, sana bir keyfiyet olmuş anlaşılan. La havle çek, hemen koş, bir hamama git. Hatta biraz kan aldır, aman ihmal etme..."

"Zinhar beni aklını oynatmış zannetme hocam, ama biraz daha böyle giderse oynatacağım. Orda benim nikâhımı kıydınız ya işte, şimdi neden bilmezlenirsiniz? Hem koca konak nereye gider canım?!.."

"Vah, vaaah, oğlum seni mutlaka bir hekim görsün. Çukur-çeşme'de bir firenk hekim..."

O sırada Kara Şahin camiye girmekte olan bir adamı tanıdı.

"İşte şu efendi de nikâh şahidimizdi."

"Hüsam Efendi, geçen cuma günü bir nikâh kıyıldı mıydı; sen şahitlik ettin miydi?"

Adam hocanın yüzüne şaşkın şaşkın baktı, düşündü, eliyle başını kaşıdı, yüzünün çizgilerini belirginleştirdi. Hatırlamaya Çalışan bir adamın haliydi.

"Cuma mı dediniz? Sanırım Üsküdar'daki kızıma gittiydim, burada değildim."

Onlar konuştukça Kara Şahin kıpırdanıyor, sabırsızlanıyor, huzursuzlanıyordu. Sesini yükseltti:

"İmam Efendi!.. Yüzüme iyi bak, beni hatırlamadın mı?"

"?!.. Yooo..."

"Nasıl olur, beni Aslan Ağa konağında siz evlendirdiniz." "Yanlışın olmasın evladım. Hele namazımızı kılasıya kadar bir kez daha düşünsen..."

"İmam Efendi, geçtiğimiz cuma gecesinde yanımda oturup bana 'Allah'ın emri, Peygamber'in kavliyle...' diye sormadın mı; sonra da 'Nakşıgül binti Aslan Ağa'yı Ahmet bin Abdullah'a nikahladık!' demedin mi sahiden?"

"Ne sorması evladım, ne demesi, seni ömrümde ilk kez görüyorum. Aaa. Çok oldun ama. Bırak şimdi cemaat beni bekliyor... Tövbe, tövbe..."

Yeye, imamın nikâh kıymadığına, Hüsam Efendi'nin de şahit olmadığına inandı. Adamların hiç yalan söyler bir halleri olmadığı gibi buna ihtiyaçları da yoktu. Üstelik bütün cemaat içinde Aslan Ağa Konağı'nı da duyan, bilen yoktu. Anlaşılan külhan kardeşi Kara Şahin tekin biri değildi.

Geri dönerken Kara Şahin başından geçen her şeyi anlattı, Topaç Yeye dinledi. İnandı mı? İnanmadı mı? Duyguları karmakarışıktı... Yusuf onu dinlerken Şahin'in külhan kardeşliğinden sonra kendisine ne derece güvendiğini ve kardeşliğini sahiplendiğini aklından geçiriyordu. Eğer güvenmeseydi, sevdiği kadının adını onunla paylaşmazdı. Hatta yine de paylaşmamalıydı. Kendisi yaşça ondan küçüktü, ama aşk bahsini onun kadar basit görmüyor, sevgiliye dair olan her şeyin değerli olduğunu düşünüyordu. Hem annesinden dinlediği öykülerde, hem babasından kalan elyazması risalelerde sevgilinin adının biriyle paylaşılması bahsi anlatılmıyordu. Aşk kitapları böyle bir bab açmamışlardı. Kitaplara göre bir sır olmalıydı aşk, asla paylaşılmayan bir sır... Hayır, hayır, kendisi Şeh-

naz'a olan aşkını asla kimseciklerle paylaşmayacaktı, paylaşmamalıydı. Eğer paylaşırsa içindeki aşkın azalacağından emindi. Okuduğu kitaplar bütün âşıklara sıkı sıkıya bunu tembih ediyorlardı. "Aşk ki, ancak sır olarak kalırsa kalpte çoğalırdı." Böyle demişti annesi bir seferinde ve sonra da ona Leyla'nın sırlarla büyüyen aşkının hikâyesine anlatmıştı. Eğer iki kişi arasındakiler sır olmaktan çıkarsa yalnızca dillerde çoğalır, dostluğun, vefanın değerini düşürürdü. Hayır, kesin kararlıydı, Şehnaz'ın aşkını yüreğinde saklayacak, ne Şahin'e, ne başkalarına söyleyecekti. Bimarhane'de onun adını söylediğinde hekimler çare mi bulabilmişlerdi sanki. Şehnaz'ın hayalinden utanmalıydı şimdi, adını deliler meclisinde andığı için. Kararlıydı; bir daha aynı hataya düşmeyecekti, Şehnaz'la alakalı hiçbir şeyi, hiçbir kimseyle paylaşmayacaktı. Ta ki aklını yitirmiş veya kendini kaybetmiş olsun...

t m ut 1 fi

-derkenar-

aşk, asla paylaşılmayan sır

Leyla'ya sordular:

"Sen mi Kays'ı daha çok sevdin; yoksa o mu seni?" Kara gözlü, kara saçlı, kara benli Leyla iç geçirdi, üzüldü: "Dostlar, bu nasıl bir soru, bana böyle bir soruyu nasıl sorarsınız ki?!.. Elbette ben onu daha çok sevdim, onun beni sevdiğinden..."

"İyi ama Leyla, o senin için deliye döndü, çöllere düştü, adı Mecnun'a çıktı ve kurtlarla, kuşlarla konuşur oldu..." "İşte bakın, o gitti, bana olan aşkını ona buna anlattı, ben ise aha şuracığımda, kalbimin içinde onun aşkını saklayıp durdum, hiç kimse ile ne paylaştım, ne kimseye dert yandım. Şimdi siz karar verin, o mu beni daha çok sevmiş; ben mi onu?!.."

14. Sual: Lale Soğanının Gizemi Neydi?

Yaz mevsimi, alıp başını giderken Kâğıthane Deresi'nin güzelliğine dalıp bu müstesna günü Sadabat'ta unutmuş olmalıydı. Balıkçılar buna pastırma yazı diyorlardı. Teşrinler başladı başlayacak gözüyle bakılırken sonbaharda böyle bir gün herkesin kanını kaynatmış, bilhassa Haliç çevresindeki köylerden sandallarla, peremelerle, hanım iğneleriyle yahut sahillerin tozlu yollarından lando veya çifte kağnılarla Sadabat'ta felekten bir gün daha çalmak isteyen kalabalıklar toplanmıştı.

Kara Şahin ile Topaç Yeye Cedvel-i Sim kenarında, Alibey-köy Deresi boyunca, yamaçlardaki ağaçlıkların altlarında öbek öbek olmuş insanların arasında dolaşıyor, dileniyor, sızlanıyor, ağlıyor, açındırıyor, bazı bazı da insanların eğlencelerini izlemeye dalıyorlardı. En çok da ayı veya maymun oynatanlar ile taklitbazlar ilgilerini çekiyordu. Her yanda cıvıl cıvıl bir hayat akıyordu. Eyüp önlerinden itibaren adacıkların oluş-

turduğu şirin haliçlerde, zari: lar insanları bir adadan diğeriı duruyorlardı. Su üzerinde kim yoktu ki; kadınlar, erkekler, âşıklar, ceylanlar, avcılar, kovalayanlar, kovalanmak iste yenler ve kaçanlar...

Şahin önde, Yeye arkada, ellerinde dilenci keşkülü "Şey'en lilleh (Allah rızası için bir şey!..)" diye diye Eyüp sırtlarına uzanan mezarlıkların sahile yakın sınırından biraz uzaktaki kulü-bemsi küçük evin geniş bahçesine girdiler. Burası, Ali-beyköy Deresi sularıyla mamur, bütün İstanbul halkının çok iyi bildiği ünlü bir lale bah-çesiydi ve burada laleler Hafız Çelebi'nin elleriyle ve çok özel usullerle terbiye görür, sonra da tanesi iki altına kadar çıkan yüksek fiyatlarla satılırdı.

Hafız Çelebi İstanbul lale pazarının en seçkin simalarından-dı. Herkes ona saygı gösterirdi. Geçen seneye kadar lale fiyatlarını ve narhlarını tespit eden encümene o reislik eder, mevsimine göre kurulan lale pazarında da borsayı o düzenleyip yönetirdi. Bu yıl kendini dünyanın dağdağasından çekmiş, köşesinde yalnızca laleleriyle zaman geçirmek istediğini herkese söylemiş, hatta bu yüzden bahçe çitlerinin yerini değiştirip Can Kuyusu'nun girişini dışarıda bırakmış, halkın serbest ziyaretine açmıştı.

Can Kuyusu'nu bütün İstanbullu biliyordu. Gelip gideni hiç eksik olmazdı. Kuyunun üstünde bir kubbe, kubbe bitişiğinde

de bir uzunca mezar vardı. Kimin kaybolan bir eşyası olsa bu kuyudan abdest alarak iki rekat namaz kılar sonra mezarın önüne diz çöküp kuyuya bakarak Fatiha okur, sevabını Yusuf Peygamber'in ruhuna bağışlar, ardından dua eder ve kaybettiği her ne ise yerini görmek için kuyuya bakardı. Çocuğunu yitirenlerden evlilik yüzüğünü kaybedenlere kadar herkes burada Hafız Çelebi'nin kuyusuna gözlerini çevirir, işin ilginç yanı, hemen herkes kuyuda kaybettiği şeyi gördüğünü söyler ve hatta bazen yerini de öğrenirdi. Durgun kuyu suyunda kendi hayalini hırsız suretinde görenler mi dersiniz, kuyuya küçük çiğil taneleri atarak suyu dalgalandırıp zihnindeki hayalleri suya yansıtanlar mı, burada herkesin başka bir hikâyesi olurdu. Halk bu kuyuya Can Kuyusu adını takmışlardı. O güne kadar İstanbul'daki pek çok hırsızın görüntüsü Can Kuyusu'na yansımış, sonra da yakalanıp cürümleri itiraf ettirilmişti. Son bir yılda kuyunun kadın taifesinden yeni misafirleri olmaya başlamıştı. Bekar olanlar tanımadıkları kayıp damat adayını bulmak, evli olanlar da doğuracakları çocuğun erkek mi kız mı olduğunu öğrenmek için kuyuya gelmeye başlamışlar Hafız Çelebi de bid'attır diye kuyuyu kapattığını ilan etmiş, ama halkı durdurmak mümkün olmayınca da çareyi, giriş kapısını

ayırmakta bulmuştu.

Can Kuyusu herkese kaybettiği şeyi söylüyordu ama Hafız Çelebi'nin lale yetiştirme konusundaki sırlarını kimseciklere söylemiyordu. Çelebi'nin, kuyudan küçük bir kanal ile akıtıp Haliç kıyısında eğir otlarıyla örttüğü tabii havuz da kimsenin dikkatini çekmiyordu. Dıştan bakıldığında Halic'in tuzlu suyunun uzantısı gibi görünen bu havuzda aslında bir damla bile deniz suyu bulunmuyor, Kâğıthane Deresi'nden ve Can Kuyu-su'ndan gelen tatlı suların karışımı çalkanıp duruyordu. Hafız Çelebi burada eğir otu yetiştiriyor, beslediği kaplumbağaları da eğir köküyle besliyordu. Üç yüz metre kadar yukarıdan çı-

kan ve burada denize dökülen Cendere Deresi tamamen eğir köküyle doluydu. Zaman zaman kaplumbağalarının kaçıp dere yatağında birkaç gün oyalandıkları, bu arada kaplumbağa avcıları tarafından yakalanıp götürüldükleri de olmuyor değildi. Kaplumbağalardan menfaat temin etmek isteyen pek çok insan vardı. Bilhassa Galatalı ecnebiler ve Frenk diyarından gelen tüccarlar bunlara "Her derde devadır!" diye büyük meblağlar ödüyorlar, sonra da derileriyle birlikte haşlatıp yiyorlardı. Cendere Deresi'ndeki kaplumbağalardan sonra Can Ku-yusu'ndaki kaplumbağalar da çalınmaya başlayınca Hafız Çelebi hükümet nezdinde sıkı bir mücadele vermiş, nihayet kaplumbağa avcılarının tabiattaki dengeye zarar verdikleri gerekçesiyle cezalandırılacaklarına dair bostancıbaşı ağa tarafından bir emirname yayınlanmasını başarabilmişti. Aslında Hafız Çelebi'nin bütün sermayesi işte bu eğir kökü yiyerek beslenen kaplumbağalardan ibaret idi. Kimse bilmezdi ama Çelebi güz mevsimi geldiğinde, lale soğanlarını toprağa gömmeden evvel bu kaplumbağaları toplar, iki gece tahta kasalar içinde bekletir, bu sırada kasaların zeminine değişik renklerde toprak boya yığar, boyaların arasına nane ve fesleğen unu karıştırıp kaplumbağaların onunla beslenmesini sağlar, sonra onları boş kasalara alıp iki gün aç bırakır ve bu sefer de önlerine yiyecek olarak lale soğanlarını koyardı. Aç kaplumbağalar büyük bir iştahla lale soğanlarına saldırınca diş izlerini geçirdikleri dakikaya kadar hepsini izler, ardından onları ağızlarından çekip alır ve önlerine başka soğanlar koyar, kaplumbağa salyası bulaşan soğanları bu sefer besili koyunlardan aldığı kuyruk yağına yatırıp bir gece bekletir, ertesi gün toprağa gömerdi. Bu usulü bulasıya kadar tam otuz yıl denemeler yapmış ve nihayet istediği renkte lale elde etmeyi başarmıştı. Kaplumbağalara hangi renk toprak yedirirse ışınları lale soğanı o renkte Çiçek açıyordu. Bunun içindir ki Hafız Çelebi, bahçesindeki ye-

ni soğanların ne renkte laleler vereceğini daha toprağa diktiği günden itibaren bilir, bunu herkese ilan eder, bütün bir kış insanları merakta bırakır, bahar gelince de laleler tam onun dediği renklerde büyürdü. Bilhassa Damat İbrahim Paşa'nın sadrazamlığı döneminde yeni lale renkleri icat etmek çok önemli bir itibar haline gelmişti. Bir önceki yılın soğanlarını alıp toprağa dikerek aynı renkte lale elde etmenin cazip bir yanı yoktu, bunu herkes kendi bahçesinde yetiştirebilirdi ama bir önceki yılda bulunmayan bir tonda lale elde etmek... İşte bu imkânsızdı. İstanbul'un seçkin muhitlerinde başlıca sohbet konusu bu yeni lale rengi olur, her baharda insanlar artık bütün lale renklerinin ve tonlarının elde edildiğinin, yeni bir tonda lale yetiştirmenin mümkün olamayacağının sohbetini yapar, Hafız Çelebi ertesi yılda yeni bir tonda lale yetiştirerek herkesi yeniden şaşırtırdı. Hafız Çelebi'nin şöhreti Felemenk diyarında da duyulmuş, yeni renk tonlarında lale üretildiği bilgisi oralardaki adı tulipomani olan lale merakına yeni bir boyut katmıştı. Gerçi Felemenk ve Avusturya diyarında lalelerin yaprak uzunluklarında ve beneklendirmede belli bir başarı elde edilmişti ama yeni renk tonu elde etme konusunda kimse başarılı olamamıştı. İşte bu yüzden Hafız Çelebi'nin Haliç kıyısındaki evi zaman zaman soyulur, eşyaları karıştırılır, lale soğanları çalınıp giderdi. Zaman zaman da kapısına esrarengiz adamlar gelir, kendisine yüksek tekliflerde bulunurlar, hatta hırsız gibi Can Kuyusu'nun içine kadar girip lale sırlarını araştırırlardı. Çelebi, işini bir gizlilik içinde yapıyor, sırrını kimseyle paylaşmıyor, lale yüzünden her daim evinin düzeni bozulduğu halde kimsecikler göz önünde gezinip kuyu suyunda eğir otu yiyerek büyüyen kaplumbağaların lalelerle olan ilişkisinin farkına varmıyordu. Kaplumbağalar, Hafız Çelebi'nin tabiat sevgisinin bir göstergesiydi, o kadar. Dillerde dolaşan bir söylentiye göre Çelebi, lale sırrını bir kâğıda yazıp güvendiği biri-

ne teslim etmişti ve ölümünden sonra o kişi ortaya çıkıp sırrı aÇ1ldayacaktı. Bu uygulama geçen yıl şehirde gizem üstüne gi-zemli söylentiler yayılmasına sebep olmuştu. Artık yalnızca lale sırrı değil, bir de çocuk mu, kadın mı, erkek mi olduğu bilinmeyen bir kişinin sırrı dolaşıyordu ortalıklarda. Belki de bu yüzden Kara Şahin'in, "Acaba şu lale soğanı hakkında bana ne söyleyebilirsiniz?" sorusuna cevap vermeden evvel Hafız Çelebi'nin kalbi durayazdı.

15. Sual: Vezir Bulmacayı Çözebildi mi?

Çardak kahvesinin çatısına uzanarak sonbahara serin gölgeler sunan üzüm asmasının sarı yaprakları altındaki hasıra bağdaş kurup çökmüş birkaç laubali ve azılı kabadayı, önlerindeki toprak kâselere bir yandan şarap dolduruyor, diğer yandan devlet sohbeti yapıyorlardı. Devlet sohbeti, saltanat ve devletlûlar hakkındaki dedikodular ile politik tartışmaların yeniçeri kahvelerindeki adıydı ve İstanbul'un en işlek ticaret merkezi olan Yemiş İskelesi'ndeki bu kahve de bir tür muhalefet merkezi gibi fikirlerin ortaya atıldığı, tartışıldığı, şehzadelerin padişah yapıldığı veya padişahların hal edildiği zengin komplolar cennetiydi.. Öte yandan Bektaşiliğin de bir şubesiy-di ve hatta zaman zaman Şahbaba Dergâhı yerine kararların alındığı bir önemli merkez sayılıyordu. Daha Türklerin Samanlık döneminden başlayarak taşıdıkları inanç şekillerinin izlerini taşıyan Bektaşilik, burada sanki bütün Asya inanç ve felse-

{elerinden de ilhamlar almış gibiydi. Budacılık, Brahmanilik, Zerdüştlük, Batınîlik, Caferilik, Kızılbaşlık, Haydarilik, Kalen-derîlik, Şiilik, İmamîlik veya Melamîlik... Hepsi Bektaşiliğin içi-ne bir seviyede sızmış az veya çok yaşayıp geliyordu. Özellikle külhanîlere yönelik faaliyet gösteren Bektaşi tekkelerinin bir irtibat noktası sayılan yeniçeri kahvehaneleri ise Alevilikten ziyade Caferilik etkisindeydiler ama yine de Oniki İmam'ı takdis etmek, tekke ve kahvehanelerin ortak geleneği idi. İstanbul'da, Oniki İmam'a bağlı olarak on iki bölüm halinde inşa olunmuş on iki yeniçeri kahvehanesi vardı. Bunlardan üçü deniz üzerine kazıklarla oturtulmuş, dokuzu da Bizans surlarına kadar sırtını dayayacak bir alana yayılmış çardaklardan ibaret idiler. Teşkilatı tıpkı bir Bektaşi tekkesi gibi oniki koldan bir baba tarafından işletilirdi. Her çardakta birerden on iki post bulunurdu ve her post için bir yeniçeri çorbacısı gedik geliri namıyla haraç toplardı. Tekkedeki on iki ayin gibi burada da on iki çeşit içecek ikram edilirdi. On iki hizmeti, on iki dilimli tac giyen civanlar görür, akşamları on iki köşeli teslim taşı öpülerek hesaplar ibra olunur, akçeler teslim edilir, içinden haraç miktarları çıkartılıp geri kalanı çalışanlar arasında pay edilirdi.

Özellikle son elli yılda devlet politikalarının çoğu bu kahvelerde yeniçeri zabitleri, kahvecileri, ocakçıları, çorbacıları, neferleri, hatta matruş civelek ve bıyığı terlememiş gu-lamçeler tarafından pişirilmiş, servis edilmişti. Bunlardan en ünlüsü Eminönü'nde, Yeni Cami önünde denize uzanmış kazıkların üzerinde heybetle yer edinmiş olan Çardak Kahve-si'ydi. Buranın fikirleri kadar müşterileri de çok çeşitli ve kalabalık idi. Çarşı pazar esnafından bezirgan ve gemicilere, iş arayan hamallardan it kopuk takımı haytalara kadar her türden müşterisi vardı. Dahası, Üsküdar, Galata, Kadıköyü gibi semtlerden resmi işlerini halletmek için İstanbul'a gelen in-

sanlar da burada bir mola verip yorgunluk kahvesi içerler, böylece Çardak Kahvesi bir adam deryasına dönerdi. Kara Şahin ile Topaç Yeye de bu akşam üzeri, örme iskemlelerden ikisine oturmuş, dilenmenin yorgunluğunu gidermek üzere sah-lep içiyorlardı. Aslında buraya hemen her gün uğramayı âdet edinmişlerdi. İçerde dilenmedikleri sürece ocakçı dilencilere göz yumuyordu. Bu arada Kara Şahin külhanın resmi ulağı gibi çarşıları dolaşıp verilecekleri veriyor, alınacakları alıyor, külhanla alakadar pek çok insanla görüşüyor, bu yüzden de dilencilerden daha varsıl bir giysiyle dolaşıyordu. Topaç Yeye ise henüz yalnızca istiyor ve alıyordu. Bazen kimseciklere göstermeden almayı da öğrenmiş, hatta kısa boyu, masum yüzü ve bodur gövdesiyle bu işte pek maharetli çıkmıştı.

Kara Şahin buraya kendilerini gizleme ve başkalarını gözleme maksadıyla geldiklerini söylüyordu. Nakşıgül'ü hunharca öldürenlerin izini sürmek için buranın iyi bir yer olabileceğini düşünüyorlardı. Külhan oğlanı ve dilenci kılığında, üstelik yüzleri gözleri boyalar, kirler içindeyken kimsenin kendilerini tanıyabileceğine ihtimal vermiyorlardı. Hekim elinden geçmiş bir 'Kara' Şahin'di artık o. Topaç Yeye'ye gelince, bu güne kadar bimarhaneden kaçan delilerin aseslerce arandığı ne görülmüş, ne de duyulmuştu. Ancak delilik yaptıkları zaman yakalanıp geri götürülüyorlardı.

Çardak Kahvesi'nin yazlık ve kışlık bölümleri vardı. Haliç içindeki kazıklar üzerine kurulmuş olan üç bölmesi yazın, surlara sırtını vermiş olan hücreler de kışın pek safalı oluyordu. Buralar çubuk içenlerin, nargile ve tömbeki meraklılarının, bir de politik tartışmalar yapmak isteyenlerin gedikli peykelere sahip olduğu yerlerdi. Şahin ile Yeye iskemlelerinde uslu uslu otururken bir yandan içeceklerini yudumluyor, diğer yandan konuşmalara kulak kabartıyorlardı. Burada İstanbul'da olmuş, olan ve olacak her şeyi dinlemek, anlamak ve tartışmak müm-

loindü. Konuşmalar arasında duydukları cümleleri başka yerde tekrar etseler herhalde külhanda "hatem akrebi" diye adını öğrendikleri vezirin casusları onları zindanarkası mezarlığına götürüp derin çukurlara koyardı. Hele seçkinlerden bir sohbet halkası vardı ki bunlar cümle kurmazlar, söyleyecekleri her şeyi kafiyeli söyler, bazen değme şairlere de taş çıkartırlardı. Kara Şahin ile Topaç Yeye, kulaklarına çarpan seçili sözlere hayret ederek dinledikçe dinlediler. Bu sohbet kulaklarına musiki gibi gelmişti. Şu İstanbul'da yaşamak ömürdü vesselam:

"Hey Muşkaralı İbrahim, behey helvacı yamağı! Lala, damat, derken vezir etti herifi kaderin ağı." "Ne istersin bre, bırak çalışsın. Çalışsın ki savaş yorgunu millet, çekmesin artık zillet. Nicedir mektepler açıyor, itibar gördü fikir."

"İyi de babalık, zengin artık çok zengin, fakir daha da fakir." "Öyle miii? Bilir misin itibarını, gördün mü hiç, Avrupa elçileri huzurunda el pençe!"

"Güleyim aklına babalık; itibar mı bu, yoksa menfaat mi sence?"

"İbrahim Müteferrika'ya matbaa kurdurasıymış; sahaf esnafı ve küttab buna kudurasıymış."

"Yalan, efendiler, kuyruklu yalan, ahmak isen sen de inan." "Hepimiz şun^a zamandır İstanbul'dayız, hani matbaayı kim bastı, yakan birisi var mı? Sahi, sizce bu milletin aklı bunca küçük mü, dar mı?"

"Şeriat elden gidiyor, diyor ulema, işte rezalet!" "Rezalet denmez buna, bu dediğin düpedüz cehalet. 0 sözdeki şeriat din demek değildir ki; hukuktur, adalettir. Hukuk elden gidiyor diyorsa kişi, hakikatten daha hakikattir."

"Keşke kitaplar her eve girse ve okunsa; keşke her evin alt katı okul olsa, matbaa olsa."

"Sen paşahlardansın galiba efendi, görmüyor musun? Herif yalı yaptırıyor damadına, yeğenine."

"Hem de köşkler kuruyor şehre boyuna ve enine." "Kuyu kazıyor kazık çakıyor." "Suyolcu zahir keriz kakıyor." "Eğlence ve sefahat almış başını yürümüş." "Vezirin gözünü ise hemen gaflet bürümüş." "Mirasyedi meşrebdir, hali haraptır." "Doğru dersin, sevdiği yalnızca kadın, birazcık da şaraptır." "Millete eğlence verip göz boyuyor; bir halkı, bir de kadınları soyuyor. Mesireler salıncak dolu, uçtu uçtu kuş uçtu, dönme dolap karınca, yandı yürek tutuştu."

"Kadınlar azdı, seyran parası istiyor kocalardan." "Eh!.. Yeniçeri de akıl alıyor ya sahte hocalardan..." "Ehl-i ırz her mahallede, ancak beş hatun kadar." "Ayıp ağalar ayıp, kem söz sahibine zarar. Bu söz yalan değilse de yanlıştır; beşinci hatun sizinki mi, hanginiz bundan emin; kendinize gelin, zarar görmesin iman ile din."

"Sadabat kasırları bahara yetişsin diye, işçileri ramazanda da çalıştırıyor vezir, niye?"

"İşçilere para yerine çıfıt fahişeler vermiş, hazinede para yok işte size bayram harçlığı dermiş."

"İftira bunlar, ağalar, hep vebaldir, günahtır; asla hakikat değildir, dedikodu ve âhtır."

Kara Şahin ile Topaç Yeye hayretle dinledikleri bu ateşli şiirsel tartışma çemberinden çıkıp asırlık çınarın koyu gölgesini cömertçe sunduğu deniz köşkü üzerinde tömbeki içen bir sohbet halkasına yakın vardıklarında aslında İstanbul'un öteki yüzünü göreceklerini bilmiyorlardı. Nargilelerini fokurdatan dört kişi, lülelerindeki ateşe uzanabilecek mesafede birbirine yakın oturmuş tartışıyorlardı. Aslında sesleri fazla yüksek çıkıyor sayılmazdı. Sırtlarını dayadıkları peykenin ve asma

dallarının arkasına müşteri gibi oturan Kara Şahin ile Topaç yeye onları zor duyuyorlardı. Dıştan bir göz, bu dört adamın karşılımı oturup yalnızca birbirlerinin yüzlerine baktıklarını zannedebilirdi. Çünkü tütünden dolayı sararmış kalın bıyıkları ile örtülü ağızlarının kıpırdadığı da, seslerine eşlik eden jest ve mimikleri de nargilelerinden çıkan dumanların koyu tabakaları arasında kaybolup gidiyordu. Kara Şahin ile Topaç Yeye tömbeki tıslaması ve nargile fokurtusuna karışarak kulaklarına dolan cümleleri şaşkınlıkla dinliyorlardı:

"Keskin zekâ keramete takla attırır, derler. Bizim devletlû vezire de maşallah!"

"Hakkın var Samurkaş Veli. Baksana o vezir oldu olalı bizim ocak tırsıdı, duman püskürmez; alev kusmaz oldu; akrepleri her yerdeymiş, hemen her şeyden haberi oluyor."

"Öyle değil mi Tersane Tazısı! Bu bizimki Köprülü'yü de geçti, Sokollu'yu da. Bulutlardan haber topluyor, dumandan ulak gönderiyor. Esen rüzgârdan havayı kokluyor, yahni hangi evde pişmiş biliyor."

Bu lâkırdıya tek itiraz, omuzunda 46. Orta'nın çıpa işaretli dövmesini taşıyan Odabaşı Bindallı Mahmut Çavuş'tan geldi:

"Amma uçurdunuz kekliği. Arslanı saydıran postudur. Saray helvacısı İbrahim Efendi'yi ünlendiren altındaki minderdir. Hele çekiverin altından, kaldırıma bırakın bakalım; ne akıl kalır ne de fikir!.."

"Yanılıyorsun Bindallı karındaş. Akıl dediğin bir elmas pa-residir; nerede olsa parıldar."

Mahmut iddiasında direndi:

"Yoldaşlar, Halep orada ise arşın buradadır, sınayalım görelim."

Gülüşmeleri, kahkahalara karışan sorular izledi:

"Nasıl sınayalım bre?"

"Akranın mı bu senin be hey Mahmut Çavuş?"

"Piyaleyi fazla doldurdun zahir!"

Mahmut Çavuş bu sözlere iyiden iyiye öfkelendi:

"Bana iki gün mühlet verin. İmtihanımın neticesini hep birlikte seyredeceğiz."

Konuşmanın bundan sonrasında üç arkadaş ne kadar yal-vardılarsa da Bindallı Mahmut Çavuş'a imtihanın nasıl olduğu hakkında bir tek kelime olsun söyletemediler. Cevap hep aynı oldu:

"Geçen hafta bir oyun oynadım, bekleyin, görün."

Mahmut Çavuş arkadaşlarına veda ettiğinde siraç çırağı elindeki uzun çubuk ile Çardak Kahvesi'nin asılı kandillerini yakıyordu. Bindallı ayağa kalktığı anda yan sofranın başındaki beş kişi derhal hareketlendiler. Birisi elindeki marpucu aldı, diğeri elinde özenle tuttuğu ceketini tek omuzuna giyindirdi, bir başkası yol açmak için ilerledi. En arkada da bir cüce hızlı adımlarla peşlerinden koşturuyordu.

Kara Şahin torbasını boynuna astı. Arkadaşının kulağına eğilip fısıldadı:

"Gidiyoruz YeyeL"

16. Sual: Sultanın İstediği Kelle Kimin Olacak?

"Lala"; demişti sultan, "işte şu mühr-i hümayunumuzdur; alasın ve âsaf sıfat vezîr olasın! Ayrılıkta ağlayan gözler ve vatan uğruna sürünen yüzler için devlete sahip çık."

Sonra da uzun uzun ülkenin halinden konuşmuşlar, fakirlikten, namusun ayağa düştüğünden, dış politikadan, Pasarof-ça'dan, Avusturya sulhundan, Horasan ve Afganistan'dan, Özbekler ve Azerbaycan'dan, bilhassa Anadolu ve Rumeli'nde uzayıp giden isyanlardan, yeniçerinin bozulduğundan, acilen ve mutlaka ıslahat gerektiğinden, batı dünyasının süratle ilerleyişinden, ülkede yetişmiş adam yokluğundan bahsetmişler, Damat İbrahim Paşa da:

"Beli hünkârım," demişti, "fermanınız baş üzre; emriniz kirpik üzre, kaş üzre. Vezaretimde yüzünüzü güldürmek izzetim jve şerefim olacaktır."

Sadrazamın bu sözlerle başladığı görevinin on birinci yılı dolmuştu. Oruçların başlamasına dört gün kalmıştı ve şehir-

deki çarşılarda bir yandan bereketlilik, diğer yandan fakir fukara arasında ramazan kaygısı alıp yürümüştü. Birkaç yıldır İstanbul'un yenilenmedik binası, düzenlenmedik bahçesi kalmamıştı. Dünyanın en düzenli ve eski şehirleri artık İstanbul'u kıskanıyorlar, seyahat yazarları ile elçilik görevlileri dünyanın dört bir yanında Damat İbrahim Paşa'nın İstanbul'a yaptıklarını anlata anlata bitiremiyorlardı. Tabiat güzeli şehir bir kez de devlet eliyle güzelleştirilmiş, adeta güzellik burada imbikten geçirilmişti. Yalnızca taşı toprağı değil, mekânları ve zamanları da kuşatan bir güzellikti bu. İnsanların zihinlerinden gönüllerine uzanan bir estetik boyut oluşmuştu. Şairler semt semt, mahalle mahalle, bina bina şehri övmeye yetişemiyorlardı.

flele de içindeki zarif ve nazik insanlar, nazenin ve işveli güzeller!.. Ne çare ki şehirde yoksulluk ve suç da diz boyu idi. Denilebilir ki İstanbul hiçbir döneminde bu kadar tezat içinde kalmamış; zenginlik de, fakirlik de çığırından hiç bu derece çıkmamıştı. Denge bozulmuştu.

Bu ikindi vaktinde, sadrazamın şehrin dört bir yanına yaptırdığı kasırlar, köşkler, saraylardan yalnızca bir tanesine, Cedvel-i Sîm üzerinde, Çeşme-i Nev-peyda'nın karşısına, Sada-bat adlı saraya İstanbul'un pek çok semtinden, pek çok yol ile konuklar geliyordu. Dillere destan olup herkesin imrendiği eğlencelerden biri daha başlamak üzereydi. Bu meclislerin en önemli özelliği içinde şiirler ile şarkılar, tazeler ile badeler olmasıydı. Zarafetle döşenmiş bir salonda, sözün ve ahengin en zarif kısmı, keskin dillerden ve şuh gönüllerden coşkuyla akmaya başladığında, meclisin zevk u safa ışıltılarını Sadabat'ın yakamozlar kıran suları alıp İstanbul'a doğru aheste aheste götürüyordu. Padişah bu meclislerin her daim şeref misafiri olur, mey meclisinde tanıdığı devlet erkânı ile idari işleri de konuşmaktan çekinmezdi. Paşa, daha vezirliğinin ilk yıllarında zarif, yenilik yanlısı ve aydın kişiliğiyle padişahı çok etkilemiş, itimadını kazandıktan sonra da bu tür eğlenceler düzenleyerek yavaş yavaş yönetimi kendi avuçlarına almaya başlamıştı. Ona, "Devletinizi sizin adınıza korumak vazifemizdir!" diye çoğul ifadeyle güven verdiği zamanlarda aslında gücünü bir tür baskıya dönüştürmenin, devletin dış ilişkilerinden, savaş kararlarına, barış antlaşmalarından ekonomik tedbirlere, görev atamalarından ulufe dağıtımına, hatta merasimlerden eğlence tertiplenmesine kadar her istediğini yaptırmanın hesabı içinde bulunuyordu. Devlet yönetimine getirdiği insanların pek Çoğu kendi yakınları idiler ve Osmanlı'nın diğer devletlerde bulundurduğu hafiyeler, birtakım resmi görevlerine ilaveten ona çok özel bilgiler aktarıyorlar, o da bunları padişaha ve di-

ğer devletlûlara karşı kullanıyordu. Şu anda, bu şatafatlı salonda da olan bundan ibaretti.

Vezir hazretleri salona girdiğinde konukları arasından Macar krallığına aday Erdel Prensi Rakoçi, Avusturya kralı Eu-( gen'in gözde generali Stefan, Tahmasb Kulı Han olarak bilenen Afşar çobanı Nadir Ali, Rus çarının gizli servis şefi olan Musevi Levian, Fransa kralı XV. Lui'nin İstanbul maslahatgüzarı ve eski Bourbon dükü Martel Clovis, Yeniçeriler üzerinde hâkimiyetiyle ün salmış Bektaşi babası Şeyh Abdülhay Efendi, Kazasker İshak Efendi, ünlü şairlerden Nedim Efendi ile Sey-yid Vehbî Efendileri, ardından da yeniçeri ağasını, vezirlerden bazılarını, devlet kethüdasını ve daha otuz kadar insanı tek tek selamlamıştı. O içeri girdiğinde fıskiyeli salonda uğultular kesilmiş, etrafa serin bir su şakırtısı yayılmıştı. Meclis adabına göre, sultanın gelişine kadar, o izin vermedikçe hiçbirisi artık konuşmayacaktı. Biraz sonra iri gövdesiyle teşrif edip yüksekçe bir sedire bağdaş kurarak oturacak olan sultanın içeri girmesi için her şey hazırdı. Sarayın selamlık pencerelerine parlak ikindi güneşi vururken önlerine ya billur kadehlerde beyaz şarap, yahut gümüş taslarda şerbetler dağıtılan bu adamlar, bir saattir nelerden bahsetmişler, ne çok konuda fikir yürütmüşlerdi. Herhalde onları dinleyen birisinin Osmanlı devletinden umudunu kesmesi kaçınılmaz olurdu. Onalti yıl savaştan sonra Osmanlı'ya imzalattırılan Karlofça Barışı ile artık Avrupa muhayyilesinden Türk korkusunun silindiği, Pa-sarofça ile de Türklerden toprak alınabileceğinin, hatta mağlup edilebileceklerinin anlaşılmaya başladığı, Batılı devletlerin parça parça olan Akdeniz site devletlerini Roma önderliğinde birer birer ele geçirmeye başlamasının ve Hıristiyanlaştırmalarının yakın olduğu, İran ile sürüp gelen anlaşmazlıkların ayyuka çıktığı, bu yüzden ordunun fikren tedirgin olduğu, Rusya'nın İran üzerindeki etkisinin arttırılmasının gerekliliği,

Rum dönmesi paşalara etkin görevler verilmesinin Akdeniz adalarındaki Rumları şımarttığı, Bender'de üç buçuk senedir mülteci bulunan İsveç kralı Demirbaş Şarl'ın memleketine iadesini ve bunun için Rus topraklarından geçirtilerek kanlı düşmanı Çar Petro ile sulh masasına oturtulmasının lüzumu, doğuda Afgan ve Horasan topraklarında Safevi etkinliğini arttıracak tedbirlerin alınması için Nadir Ali'nin Tahmasb Han yanındaki itibarının yükseltilmesi ve Eşref Han'a karşı galip gelmesinin sağlanması, gösterişe ve modaya alışan Osmanlı sarayında rüşvet musluklarının artık kapatılması, bilhassa saraylı hanımların israfa yönelik harcamalarının önüne geçilmesi ve bunun için sefirler ve gezginler ile elçilik görevlilerince yayılan Avrupa modası hakkında meşihat dairesince fetvalar çıkartılması ve daha pek çok şey buradaki adamların yalnızca konuştukları ama çareler için kıllarını bile kıpırdatamadıkları konular idi. Elbette herkes kendi aklınca çözüm önerileri ortaya atıp inatla ve ısrarla onu başkalarına kabul ettirmek isteyerek sesini yükseltmişti. Az evvel bu salonun altında olanlar tam bir muhavere-i tebabüliye, herkesin ayrı dilden konuştuğu bir Babil ikindisi olmalıydı. İkili üçlü öbekler halinde münakaşa ve münazaralar yapan ama asla bir musahabe düzeni sağlayamayan bunca seçkin adam ancak efendileri içeri girince susmuşlar, bu sefer de mutlak sessizliğe mahkûm olmuşlardı:

"Efendiler, meclisimizde sesinizi değil sözünüzü yükseltiniz."

Bu cümle, salonu derin bir mezar sessizliğine sürükledi. Vezir hazretleri arada sırada kendini bu topluluğa böyle kabul ettirirdi. Nitekim şimdi de padişahın salonu teşrif emek üzere olduğunu ima ediyordu. Çok geçmedi, iri gövdesi, gülümseyen güzel yüzü ve çocuk sevinciyle içeriye Ahmet Han girdi.

Perde arkasından hanendeler Segah bir şarkıya başladılar:

Yârin dehânı sırr-ı nihândan haber verir Güftâre gelse sihr-i beyândan haber verir Hışm ile baksa vermez aman Rüstem-i zaman Kirpiği kaşı tir-i kemandan haber verir*

Hanende Kemhacızade Hafız ile Andelib Çelebi'nin tambur ve kanun nağmelerine karışan terennümleri segahtan karcığara, Hüseynîden Sûznak'a kadar pek çok makamda seyredip durdu. Neler neler konuşuldu, neler neler yenilip içildi. Zenginlik, zevk ve güzelliğin doruğunda bir gece olmuş; meclis, ikindiden ta sabah ezanlarına kadar sürmüştü. Sonbahar rüzgârları musiki nağmelerini Haliç semtlerinden ta Fatih'e, Şeh-zadebaşı'na kadar taşıyıp götürdüler. Gecenin ilerleyen derin zamanlarında, yaklaşmakta olan ramazan ve ardından gelecek bayram şerefine Nedim Efendi'nin şarkısı geçilirken İstanbul'un fukara evlerinden uçurulan gazap melekleri Sadabat kasırlarının çatısına konmak üzere kanat çırpıyorlardı:

Iyd erişsin bâis-i şevk-i cedîd olsun da gör Seyr-i Sa'dâbâd'ı sen bir kene ıyd olsun da gör Kuşe kuşe mihrler mehler bedîd olsun da gör Seyr-i Sa'dâbâd'ı sen bir keıre ıyd olsun da gör

Gerçi kim vardır onun her demde başka ziyneti Rûze eyyamında da inkâr olunmaz haleti Şimdi anlanmaz hele bir hoşça kadr u kıymeti Seyr-i Sa'dâbâd'ı sen bir kerre ıyd olsun da gör**

* Sevgilinin dudağı gizli sırlardan haber verir. Lütfedip konuşmaya başlasa güzel sözün nasıl bir şey olduğu anlaşılır. O ki zamanımızın Za-loğlu Rüstemi sayılır; eğer sitem ile bir kerecik bakacak olsa, kirpiği ve kaşı, ok ve yaydan haber verir.

** Gerçi Sadabat'ın her an başka başka güzellikleri vardır. Hatta oruç günlerinde bile burada ne hoş zaman geçer. Şimdi belki tam anlaşılmaz ama Sadabat seyrini sen bir de bayram gelsin de gör!.. Bayram

Herkesin iştirakiyle söylenen meclisin bu son şarkısında, hünkârın çakırkeyif neşesi birdenbire İshak Efendi'yi görerek eriyip gitti. Suratında çizgiler oluştu, yutkundu ve Kazasker Efendi'nin yanına gelmesini işaret etti. İshak Efendi etek öperek ayakta durdu. Oturmasını emredince de kulağını hünkârın ağzına iyice yaklaştırdı. İshak Efendi şeyhülislam olacaktı. Şarap içmemişti. Padişahın kendisine neyi soracağını gayet iyi biliyordu. Ama bunu başkalarının arasında, hele de şarabın etkisindeyken konuşmanın tehlikesini sezmiş, bu yüzden kulağını sultanın ağzına yapıştırmıştı. Ama aralarında konuşulan cümleleri yine de duyan, hatta dinleyen bir çift kulak vardı: Sultanın hemen dizi dibinde oturan damadı sadrazam İbrahim Paşa.

"Bana bir haber getirecektin efendi?"

"Beli hünkârım, henüz bir haber yoktur."

"Devletimde ve mülkümde bir haber bu denlü gecikirse ceza mukarrer değil midir?"

Bu cümlenin sonundaki tonlama dolayısıyla meclisteki başların neredeyse yarısı sultana çevrilip titredi. İshak Efendi'nin yere eğilmiş başını yerden kaldıran cümle ise fısıltıyla söylenmişti ve o sessiz haliyle bile meclisin dağıldığını ilan etmeye yetmişti:

"Üç vakte kadar önüme atılmış bir baş istiyorum!.."

gelsin, yeni coşkulara kapı aralansın da gör. Sadabat seyrini sen bir de bayram gelsin de gör. O köşede, bu köşede ay parçaları, güneş misali güzeller görülmeye başlasın da hele Sadabat seyrinin ne olduğunu sen o vakit gör.

17. Sual: Oyunu Oynayan Nasıl Oyuncak Oldu?

Kara Şahin önde, Topaç Yeye ardında Çardak Kahve-si'nden çıkıp önlerinde yürüyen adamların peşi sıra bahçe duvarlarına, ağaç arkalarına saklana saklana ilerlediler. Çevrelerine yaydıkları dehşetten, konuşma ve tavırlarından hepsinin birer insan ejderhası hayta olduğu anlaşılıyordu. Böyle vahşi suratlı adamlar külhanda bile yoktu. Bu yüzden peşlerinde bulunmak bile yüreklerini titretmeye yetmişti. Tahtakale yoluyla Sultan Bayezit Han medresesi önünden geçip Kapalı Çarşı cümle kapısında birbirlerinden ayrıldılar. Üçü Şehzade Camii yoluyla Saraçhanebaşı istikametine yönelirken biri Sultan Ahmet istikametine saptı. Cüce de onun yanında koşturup gidiyor, söylediklerini el kol hareketleriyle anlatarak adımlarına uymaya çalışıyordu. Kara Şahin o sırada Yeye ile birbirlerinden ayrılıp iki grubu da takip etme fikrini içinden geçirdiyse de son anda külhan kardeşliğinin birbirlerinden ayrılmamala-

100

rını icap ettirdiğini hatırladı ve külhana ayrı ayrı girmeleri halinde sorguya çekileceklerini düşünüp bundan vazgeçti. Hem Topaç Yeye'yi koruyup kollaması da gerekiyordu; en azından şimdilik onu tek başına bir yere göndermenin sorumluluğunu taşıyamazdı. İçindeki sesi dinlemeden evvel sordu:

"Ne tarafa gidelim Yeye?"

"Bu tarafta Yeniçeri kışlası var, yerini biliyoruz. Peki bu tarafta ne var?"

"Öğrenelim bakalım!.."

Evet, gözetlemeleri gereken bir mekân vardı artık: Bin bir-direk Sarnıcı. Adamları oraya giresiye kadar takip etmişlerdi çünkü.

Ertesi günden itibaren hemen her gün sarnıç civarına uğramaya, dilenerek veya çalarak buralarda oyalanmaya başladılar. İki gün boyunca aynı adamı ve cüceyi birlikte gördüler ve üçüncü gün öğleye doğru Çardak kahvesinde otururken açık adını ve kimliğini öğrendiler. Devlet aseslerinden beş adam birden çevrelerini sarmış ve şöyle demişlerdi:

101

"imanım Bindallı Mahmut Çavuş, sadrazam hazretleri sohbete bekliyor."

İstanbul'da liman ve yemiş tacirlerini haraca kesen, paranın ayarıyla oynanmasına kapı açacak ticari dalavereler çeviren, piyasadaki ecnebi altın ve sikkelerin akçe karşısındaki değerini kontrol edebilen ve yabancıların moda çılgınlıklarını yönlendiren yeniçeri odabaşılarından Bindallı Mahmut, yerinden kalkarken sunturlu bir küfür savurup mırıldandı:

"Yürü bre kahpe dünya, Bindallı Çavuş'a da kalmadın!.."

102

18. Sual: - Hünkâr ile Neyi Konuşuyordunuz Efendi?!..

Çaresizliğin son acısıyla inleyerek sordu:

"Okumanız var mı?"

"Hayır ama seni okutmasını biliriz Kazasker Efendi?"

"O halde bana kâğıt ve hokka getiriniz."

Kazasker İshak Efendi akşamın alacakaranlığında, her zamanki yolundan konağına gitmekte iken tenha ve dar bir sokak köşesinde başına eczaya batırılmış bir çuval geçirilip bayıltılarak taşınmıştı şimdi yattığı yere. Zaman kavramı daha o an silinmişti kafasından. Leş gibi kokan, izbe ve salaş bir yerdeydi. Arada sırada fare sesleri işitiyordu. İçerideki rutubet gece ve gündüze göre kâh artıp kâh azalıyordu. Başlangıçta Bizans'ın eski surlarından veya artık kullanılmayan yeraltı sarnıçlarından birisinde olduğunu tahmin edebilmişti. İstanbul'da böyle yerleri ya hırsız şebekeleri veya dilenci teşkilatları kullanırlardı. Bulunduğu yerin duvarlarında mengeneler,

103

dikenli tel ve zincirler, kaskı ve kayışlar, ne işe yaradığını kes-tiremediği çeşitli aletler ile sanki bir hekim masası gibi düzenlenmiş üç sıra mermer ve üzerlerinde düzenli şekilde sıralanmış boy boy iğneler, keskiler, kerpetenler, falçatalar, muştalar, şişelerde eczalar, zehirler, afyon macunları vs. ilk gördüğünde çaresizliğin ne demek olduğunu anladı. Kazasker sıfatıyla koruması gereken bu şehrin yer altı dünyasında ne çeşit işler döndüğünü görerek bunlara hayret bile edemeden, vazifesini tam yapmamış kişilerin çaresizliğiyle içten içe hayıflanıp durmuştu. Burada bulunuş sebebini merak etmişti elbette; ama onu asıl kaygılandıran şey, bu sebebin ve içinde bulunduğu işkence merkezinin devlet ile irtibatlı olması ihtimaliydi. Çünkü onu buraya getiren maskeli adamların derdinin para olmadığını ilk sorguda öğrenmişti. Ne evindeki altın keselerini nerede sakladığından, ne de hazinesini bahçenin hangi istikametine gömdüğünden dem vurmayacakları ortadaydı Hayır hayır... Onlar başka bir şeyin peşindeydiler. Uygun ellere geçtiğinde hazineler edecek daha başka bir şeyin...

İshak Efendi yarı çıplaktı ve iki gündür yüzükoyun bir mermerin üzerinde salda yatan bir ölü misali uzanmaktan artık etleri uyuşmak üzereydi. Kendisini buraya getirenler, istedikleri şeyi hemen vermesi durumunda acı çekmeyeceğini, aksi takdirde alasıya kadar buradan ayrılmayacaklarını söylemiş ve tabii ki uzunca bir süre red cevabı almışlardı. Fakat Kazasker İshak Efendi direndikçe onlar şiddetin dozunu arttırmış ve nihayet sağ baldırında derince bir hançer yarası açarak sinir uçlarını dışarıda tutup işkence etmeye başlamışlardı. İshak Efendi tahminlerinden daha çetin ceviz çıkmış gibiydi. Sorularına cevap alamadıkça hazırladıkları işkence usullerini sıra sıra deniyorlardı. Bu arada İshak Efendi bayılıyor, uykuya dalıyor, kendinden geçiyor ama ayılır ayılmaz onlar tekrar işkenceye başlıyorlardı. Kafalarından yalnızca iki çift gözün görün-

104

düğü ikişer adam, nöbetleşe onunla uğraşmaya devam ediyorlardı. Ailesi, çocukları, dostları gözünün önüne geliyor, bir yandan şimdi kendisini merak ettiklerine üzülüyor, diğer yandan aramaya çıkacaklarına dair umut besliyordu. Bu düşüncesini zedeleyen iki hususu da aklından uzak tutamıyordu. Birincisi İstanbul'da iki hanımı ve dolayısıyla iki evinin olması; diğeri de Kubbealtı'ndaki divan toplantılarının iki günde bir yapılması idi. Çocukları ve hanımları onun daha önce de eve birkaç gün gelmediğini görmüşler ama hiçbir zaman diğer hanımın konağına haberci gönderip "Babamız orada mı?" diye sorma cüreti gösterememişlerdi. Bu durumda tek umut divan toplantısına kalıyordu. Kubbealtı'na gelmediğini gören herkes derhal onu aratacaktı. Bundan emindi. İşte bu yüzden, daha buraya getirildiği ilk gün kendince bir karar almış, divan toplantısı olasıya kadar geçecek süreyi konuşmadan geçirmeye azmetmişti. Yani iki gün dayanmalı, dişini sıkmalı, sabretmeli, ağzından tek kelime kaçırmamalıydı.

İshak Efendi'nin bildiğini ötekiler de biliyor; düşündüğünü onlar da düşünüyordu elbette. Çünkü birinci gün dolup da bütün denemeleri başarısız olunca adamlardan biri sırıtarak küfürler etmiş, onu alaya almış ve "Şimdi göreceğiz bakalım!" tehdidiyle yerinden kalkıp köşedeki ecza şişelerinin arasında bir şeyler aramış ve sonunda kahkahalar atarak geri dönmüştü. Elinde bir cür'adan içinde elmas tozu vardı. Artık sinir uçlarını cımbız ile çekmiyorlar, yaranın üzerine her on dakikada bir tutam elmas tozu serpiyorlardı. O anda İshak Efendi'nin çığlıkları hücre duvarlarında korkunç akisler uyandırıyor, uzak dehlizlerden geri dönüp geliyor, kendisini bile korkutuyordu. Bu derece bir çığlık eğer Atmeydanı'ndan duyulsa belki İstanbul halkını ayağa kaldırır, gece uykularını bölerdi. Üstelik her bir Çığlıkta fareler yuvalarından uğrayıp acayip sesler çıkartıyor, korkunç havayı bir derece daha dehşetli hale getiriyorlardı.

105

İshak Efendi, esirlere ve sırları söylemek istemeyenlere elmas tozu kullanılarak işkence yapıldığını duymuştu ama acısının şiddetini yalnızca bir tevatür sanırdı. Oysa her bir toz zerresi yarasına değdikçe bütün bedeni sarsılıyor, iç organları yerinden oynamış gibi titriyor ve korkunç acılarla yeniden yerine geliyordu. İşkence denen şey beden ile ilgilidir ve somut bir şey üzerinde uygulanabilir; ama bu maruz kaldığı sanki maddi ve bedensel bütün acıları aşmış da ruhunu yakalayıp bir kerpeten ile sıkar gibiydi. Çünkü şu anda elmas tozu kadar ruhuna harçerler saplayan bir de vicdan azabına sahipti. Bunun adına "Şehzade Ahmet'e ihanet" deniyordu. Yıllar yılı kendi ailesi tarafından bir kutsal emanet gibi korunan delikanlının adını sultana ilk o telaffuz etmişti. Kendi atalarına ihanetten öte vicdanına da ihanet sayılırdı bu. Şimdi onu korumaya çalışması bir suçluluğun telafisi olsa ne yazardı. Artık onu koruyabilir miydi? Mesele duyulduğunda veya şehzade katledildiğinde, soyundan gelecek insanlar kendisini hep bu ayıpla anacaklar belki büyük dedelerinden utanacaklardı. İnsan dünyada güzel bir isimle yaşamalı, öte tarafa öyle gitmeliydi. Itır Banu ile konuşmasından sonra yapması gerekeni yapmamak kendisi için yeterince kötü idi. Itır Banu ile oğlunu gizleyip tıpkı ataları gibi himaye etmesi gerekirken şimdi onun ihbarcısı durumuna düşmüştü. Şu masa üzerinde gördüğü işkence belki de o masum kadına ihanetin bedeliydi. İçinden "Cehennem azabı herhalde böyle bir şey olmalı!" diye geçirerek dişini sıkıyor ama her toz tatbikinden sonra on dakika baygın yatıyor, kendine gelince Şehzade Ahmet'i koruyacağına dair vicdanında yeminler ediyor, sonra yeniden adamların aynı sorularına muhatap olup aynı türden cevaplar veriyordu:

"Hünkâr ile ne konuştunuz?"

"Devlet işleri!.. Özel bir husus değil."

"Başka?"

106

"Yeniçeriliğin ıslahı ve kaptan-ı deryanın düğünü."

"Daha başka?"

"Sadabat'taki kasırlara yapılacak tamirat, ramazan için narh tanzimi, müneccimbaşının..."

Dayanamamıştı... Dayanması da mümkün değildi... Bedeninde her hücresinin yırtıldığını, her deri parçasının soyulduğunu, her kemiğinin eğelendiğini hissettiren bu elmas tozuna dayanılmazdı zaten. Sonunda, "Okumanız var mı?" sorusuna, laubali bir tavır ile "Hayır ama seni okutmasını biliriz" cevabını veren esrarkeş serserinin dalgaya tutulmuş titrek eliyle uzattığı kâğıda bir tek cümle yazıp iade ederken içindeki bütün öfkeyi kusarcasına haykırdı:

"Sizler bu sırrı bilmeyi hak etmeyen alçaklarsınız. Bildiğiniz veya bilmeye çalıştığınız takdirde de ölümün kapınıza erken uğrayacağından hiç şüpheniz olmasın. İşte bu yüzden efendiniz her kim ise, bu kâğıdı ona götürünüz."

107

19. Sual: - Öldüğünden Emin misiniz?

"Efendimiz!" dedi Tomruk Emini, belini kamburlaştırıp yerlere kadar eğilerek ve sonra kimse duymayacak şekilde mırıldandı, "bülbül şakıdı."

"Hileyle mi, zorla mı?"

"Efendimiz, meğer dut yemiş, biraz zor oldu."

"Ne imiş peki?"

"İşte şu pusulada yazılı efendimiz."

İbrahim Paşa kâğıdı alırken yeniden sordu:

"Bana gelesiye kadar kimler okudu bu pusulayı."

"Ben dahil hiç kimse efendimiz, görevlendirdiğim kişiler elifi mertek sanan kara cahillerden idiler."

"Öyle olmalı ağa! Bu işler küçük bir ihmale bile gelmez."

"Elbette efendimiz,"

"Peki, kuşu kafesten uçurdunuz mu?"

"Beli efendimiz, aldığımız dala kondurduk."

"Kimse görmedi değil mi?"

108

"Merak buyurmayınız efendimiz, ne kimse onu, ne o kimseyi gördü. Yalnız birkaç zaman sekerek yürüyecek o kadar."

İbrahim Paşa İshak Efendi'yi fazla sevmezdi. Birkaç gün evvel padişaha arz ettiği konunun ne olduğunu merak ediyordu. Rüşvet mi vermişti, yoksa bir görev mi istemişti? Belki de sultana kendi vezirlik mevkiini sarsacak bir dedikodu yetiştirmiş olabilirdi. Son birkaç ay içinde akrabaları ve hemşerilerinden pek çok kişiye önemli görevler vermiş, Anadolu'da kendine sadık adamları

yönetici konumuna getir- __ __ ___

misti. Bunun göze batmasını istemiyor ve yaptığı atamalar yüzünden padişahın kalbini kırmaktan çekiniyordu.

İki akşam evvelki şen ve şuh mecliste İshak Efendi'yi gören padişahın birden öfkelenmesi gözünden kaçmamıştı. Tomruk Emini'nden işin hakikatini öğrenmesini istemiş, o da bu işi dostluğuna dayanarak değil de çok zaman yaptığı gibi özel bir yöntemle halletme yolunu seçmişti. Paşa böyle bir yöntemi tasvip etmemekle birlikte önünde cüssesiyle ve kişiliğiyle kü-Çülüp kulluk bekleyen Tomruk Emini'ni azarlamaya tenezzül göstermedi. Ama ayağa kalkmasına da izin vermedi. Avucun-daki kâğıdı yavaşça açıp okudu. Birden dehşetle irkildi. Yüzünün şekli değişti. Öfkelendi. Tekrar okudu. Hayır hayır, gördüğü yazıda hiçbir yanlışlık yoktu. Hareketleri asabileşti. Salo-

109

nun içinde gazapla gezinirken sinirinden elindeki kâğıdı kıvırmaya, buruşturmaya başladı. Bütün hıncını kıvrım kıvrım ettiği kâğıttan çıkarmak ister gibiydi. Bir ara ondan kurtulmak geçti içinden. Önce yere atmak istedi. Vazgeçti. Yırtmaya, küçük parçalara ayırmaya çalıştı. Sonra küçük yırtıkları avucu-nun içinde bir öbek haline getirip sıktığı sırada gözü hâlâ yerden başını kaldırmamış olan Tomruk Emini'ne takıldı ve yanına varıp öfkesini kustu:

"Suç delilini kaybetmemiz gerekir değil mi ağa, aç bakalım ağzını!.."

Tomruk Emini ne olduğunu anlamamıştı. Yutmakta olduğu kâğıt parçalarında vezir hazretlerini bunca öfkelendirecek ne yazılı olabilirdi? Eşeklik edip önceden okumadığına pişman oldu. Nihayet yutkunarak yerden doğrulduğu sırada paşanın zihninde hâlâ okuduğu cümle yankılanıyordu. Kendini zapt edemeyip sordu:

"Ağa şimdi ne dersin bu işe?"

"Hangi işe efendimiz?"

"Pusulada yazan işe."

"Ben ne yazılı olduğunu bilmedim efendimiz."

"Yazıyordu ki: Merhum Sultan Mustafa'nın en küçük şehzadesi Ahmet Sultan halen Galata Tomruğu 'nda mahpus Kara Şa-hin'dir."

Paşa sözünü bitirdiği sırada Tomruk Emini bayılacak gibi oldu. Bugünde bir uğursuzluk vardı sanki. Her şey neden bu kadar kötü gidiyordu? Eğer pusuladaki cümle doğru ise başı belada demekti. Çünkü aranan Ahmet Sultan, birkaç gün evvel Eyüp Tomruğu'nda yumrukladığı Şahin'in ta kendisiydi. "Demek bir de 'Kara' lakabı varmış ha!" diye içinden geçirirken bulaştığı işin ne büyük bir hata olduğunu düşündü. Saltanat ailesinden birini işkenceye yatırmıştı. Hatta belki ileride hükümdar olacak birini!.. Öğrenildiği takdirde kendisinden bu-

110

nun hesabının en şiddetli şekilde sorulacağına şüphe yoktu. Zihnini toparlamaya çalışırken bir başka belayı hatırladı. Gece işkence ettirdiği İshak Efendi, iki akşam evvelki meclisten ayrılırken kendini çağırtmış ve Galata Tomruğu'nda 23-24 yaşlarında Ahmet isimli bir mahpus bulunduğunu, onun durumunu öğrenmek istediğini söylemiş, o da araştırmak ve cevap vermek üzere birkaç saat müsaade edilmesini arz etmişti. O birkaç saat dolmadan bu sefer İbrahim'in emriyle istintak için üzerine adamlarını salmış bu arada Ahmet'i araştırmış idi. İşte bu yüzden şimdi paşanın da aynı ismi telaffuz etmesi ikinci bir felaket haberi, belki ilkinden daha büyük bir kâbus gibi çökmüştü üzerine. Kendisinden Ahmet'i isteyen iki kişi vardı, ikisi de devletin güvenliğinden sorumlu olan vezir ile kazasker. Yukarı tükürse bıyık, aşağı tükürse sakal. Üstelik istedikleri de elinde hazır değildi. Odada sessizliğin hâkim olduğu bir sırada son kâğıt parçasını da yutmaya çalıştı. Ağzının tadı değişmiş, zehir gibi mürekkep damağını buruşturmuştu. Midesi bulanıyor, başı dönüyor, bacaklarının dermanı kesiliyordu. Kâğıdın mı, mürekkebin mi olduğunu kestiremediği bir burukluk boğazını tahriş ediyor, sanki yakıyordu. Kısık seslerle ak-sırarak boğazını temizledi. İzin isteyip çıkmak üzereydi ki paşa hükümdarı kast ederek mırıldandı:

"Ahmet'in birisi yetmezmiş gibi bir de ikincisi çıktı başımıza. Galata tomruğunu derhal yokla! Şu Ahmet'i bir görelim."

Tomruk Emini kısık sesle:

"Paşa hazretleri," diyebildi.

"Ne?"

"Paşa hazretleri, biz o Ahmet'i geçen gün Haliç'te denize düşürdük."

"Ne demek şimdi bu?"

"Efendimiz kendisini bir cinayet suçuyla Eyüp Sultan Tomruğu'nda sorguladık. Galata Tomruğu'nda işkenceye yatırıp

111

söyletmek üzere naklederken Haliç'te kayık alabora oldu, denizin dibini boyladı."

Bu son cümleyi o anda öylesine söylemişti. Kendisini kurtarma ve temize çıkarma isteğinin bir sonucu gibiydi sanki.

"Öldüğünden emin misiniz?"

"Öyle zannediyoruz efendimiz. Çünkü ayaklarında taş bağlı idi."

Bu yalanı o anda birdenbire söyleyiverdiğine kendisi de şaşırmıştı. Devam etti:

"Ve dahi adamlarım, denize düştüğü yerin çevresinde uzun zaman bekleyip denizi ve sahilleri kontrol etmişler."

"Kontrol etmişlermiş! HıhL Cesedini görmeden öldüğünden nasıl emin olursun? Defol karşımdan ve bana ya ölüsünü ya dirisini getirmeden gözüme görünme!.."

112

20. Sual: Aslan Ağa Tomruk Emini'ne Neden Gitti?

Kara Şahin ile Topaç Yeye külhandan gün doğarken çıkıyorlar ve artık ayrı ayrı yerlerde dilenebiliyor, sonra buluşup birlikte dönüyorlardı. Bol kazanç elde edemeseler bile daha eğlenceli olduğu ve amaçlarına uygun düştüğü için ikisinden biri mutlaka Sultan Kanuni Muhteşem Süleyman'ın genç yaşta ölen şehzadesi Mehmet için yaptırdığı cami avlusuna gidiyor, diğeri Sultan Ahmet civarında Binbirdirek'i kolaçan ediyordu. Böylece birisi Yeniçeri Kışlası'ndan çıkanları gözetlerken diğeri Çardak Kahvehanesi'nde gördükleri adamlardan en az birisiyle yeniden karşılaşmayı umuyordu.

Yeniçeri kışlası Şehzade Camii'nin çaprazına düşüyordu ve aradan geçen seyrek taş döşeli yol Fatih Sultan mahallelerinden Kapalı Çarşı'ya, Mahmut Paşa'ya doğru pazar mallarını taşıyan esnafın güzergâhıydı. Kuşluk vaktinden evvel yük taşıyan merkepler, yüklü arabalar, çevre köylerden gecenin bir

113

yarısında yola çıkıp kuşluktan evvel Unkapanı istikametine zerzevat, süt mamulleri, tahıl ürünleri, bal, yağ vs. getiren köylülerin katır ve merkepleri ile bir anda doluveriyordu. Geçen köylülerden bu saatte bir şey dilenmenin boşa emek olduğunu artık anlamışlardı. Onlar pazara getirdikleri malların narhlarını öğleden evvel almak için acele ederler, bunun için ihtisap ağası önünde kuyruklar oluşur, öğle ezanları okunurken ağa defterini toplar, köylünün fiyat biçilmemiş malı da elinde kalırdı. Pazarda hiçbir kimse getirdiği mala kendi aklınca fiyat koyamazdı. Böyle kaçak satış yapan birisi, daha iki sene evvel satış yaptığı gediğin önünde yağlı urgana çekilmiş ve cesedi iki gün bulunduğu yerde sallandırılıp ibret için halka

teşhir edilmişti.

Kapalı Çarşı'ya giden esnaf, sabah siftah yapmadan sadaka vermeyi düşünmezler, hatta yanlarına yaklaşan dilencileri küfürler ederek azarlayıp kovarlardı. Kışladan çıkan yeniçerilerden ise bir şey dilenmemek gerektiği zaten şehrin bütün dilencileri tarafından bilinirdi. Kadıdan davacı olmak ne derece boş umut ise şehrin dilencilerinden haraç toplayan yeniçeriden bir şey istemek de o derece gereksiz idi. Velhasıl bu taşlık yolda sabah sabah elleri para keselerine uzanan yolcular, Babıâli istikametine giden efendilerden ibaret kalırsa da bahşişleri bolca oluyordu. Çoğu, güne bir hayır işleyerek başlamanın uğuruna inanan bu adamlar devletlû ağa veya efendilerden idiler ve rütbelerine göre kimisi seyislerin idaresindeki landolarıyla -faytona benzeyen bu arabalar iki yıldır çok revaçta idi-, kimisi küheylan sırtında, kimisi maiyetlerindeki adamlarıyla birlikte bir kafile halinde geçerlerdi. Osmanlı devletini idare eden bu adamların teşrifat ile geçişleri şehrin üzerine bir payitaht kimliği verir ve onlar geçerken halk yoldan açılır, kimisi bellerinden eğilerek, kimisi başlarını bağırlarına yatırarak, kimisi de ellerini yerlerde sürüyen kallavi temenna-

114

lar ile efendilerini hürmetle selamlar, göze çarpmak için fırsat ararlardı. Bu sırada halk geri çekilir, yol açılırdı ki bir dilenci için iyi bir fırsat demekti. Külhandaki tecrübeli kardeşlerin söylediklerine göre ne istenecek ise o anda istenmeliydi. Kara Şahin o sabah yine fırsatını bulup kendini ağalar, efendiler kafilesinin önüne attı:

"Şey'en lillah!.. Kulunuza bir ihsan!"

Başını kaldırdığı an dünya birden gözlerinin önünde dönmeye başladı. Aman Allahım!.. Bu baktığı yüz? Bayılacak gibi olmuştu. Hızla başını yere eğdiğinde ise kalbinin hepten duracağını sandı. Kulaklarında bir ses çınlıyordu:

"Galata Tomruğu'nda kendi ellerimle içini dışına çıkartırım da akıl denen şeyin ne tür işkenceler icat edebildiğine şaşırırsın! Seninle Galata Tomruğu'nda hesaplaşacağız].."

Şimdi başını omuzları ile ellerinin arasına gömmüş kınlarından çıkacak hançerlerin sesini ve sonra da omuzlarında, bedeninde açacakları rahneleri bekliyordu. En azından ortalığı birbirine katacak bir haykırış, "Bre katili siyaset edin!" türünden bir emir bekliyordu. Tam o andaydı. Ölümü beklediği o anda. Hemen birkaç arşın ötede genç bir kadın çığlığı duyuldu.

"Hırsız var!.. Hırsııız!... Yetişin ağalar, aranızda helal süt emmiş kimse de yok mu?"

0 anda bir sahtiyan çizme ökçesiyle omzuna şiddetle vurulduğunu hissetti:

"Çekil bre uğursuz miskin!. Falakaya yatırtmadan toz ol gözümün önünden!.."

Kara Şahin, yere yığılıp kalmıştı. Allah kendisine acımış, birinin hırsıza yakalanmasını bir başkasının kurtuluşuna çeviri-vermişti. Kendini toparlamaya başladığı sırada içi daha da rahattı. Çünkü aklında yüzünün artık eski yüz olmadığı, kaslarındaki değişikliğin çehresini iyiden iyiye değiştirdiği inancı pekişmişti. "Teşekkürler sana Macar hekim! Ey büyük usta!" di-

115

ye haykırmak geldi içinden. Sonra da mırıldandı; "Yürü oğlum Şahin! Daha iki hafta evvel suratına yumruklar atan Tomruk Emini bile seni tanıyamıyorsa artık korku yok sana!" İçinden cümlenin devamını getirirken kendinde bir güven hissetti: "Sokaklarda dolaşırken fazla tedirginlik duymama gerek yok*

artık!"

İçinin sesi kalbini inandırmış gibiydi. Yumruklarını bir zafer kazanmışçasına sıktı. Ardından derin bir nefes aldı. Ayağa kalktı. Uzaklaşan belaya baktı. Ama o da ne? Tekmesini yediği Tomruk Emini'nin arkasından koşar gibi giden şu iki adam!.. Aman AllahımL Hem ona yetişmeye çalışıyor, hem telaşlı telaşlı bir şeyler anlatıyorlardı. Evet, yanılmıyordu. Çardak Kahvehane-si'nde gördüğü ızbandut yeniçeri çorbacısı ile kayınbabası Aslan Ağa. Ama çok garip!.. Aslan Ağa neden çarşı gediklisi bir esnaf kılığında dolaşıyordu ki? Yenibahçe Konağı'na içgüveysi gittiğinde, Nakşıgül'ün babası bir bezirgan değil miydi? Kafası karışmıştı. Ama şimdilik buna şaşıracak durumda değildi. Bir kez daha derin nefes alırken kendisine de lanet okudu. Çünkü yeniçeri kışlasından çıkanları takip etmesi gerekirken sabah sabah dilenme telaşına düşüp hem başını belaya sokayazmış, hem de asıl görmesi gerekenleri gözden kaçırmıştı.

Kendini bir kenara çekip sıra sütunlardan kırık olan birinin üzerine oturdu. Hiçbir şeye anlam veremiyordu. Nakşıgül'ün ölümünden sonra Aslan Ağa'nın işleri mi bozulmuştu? Eğer öyle ise şimdi neyle meşgul idi? Balıkçılara mahsus şu turuncu potur ile başındaki zolatayı neden giymişti? Yoksa ığrıp ile balık avlayan fukara zümresine mi karışmıştı? Birden içini bir acıma kapladı. "Zavallı Aslan Ağa! Benim yüzümden başına gelenlere bak!" diye mırıldandı içinden. Muhtemelen ailesi de zor durumda olmalıydı. Yenibahçe'deki konak da artık var olmadığına göre... Peki konak nereye gitmişti?!.. "ÜüüffL Aklıma mukayyet ol AllahımL"

116

Yeniden derin nefes aldı. Çevresine bakındı. Aslan Ağa'yı hu halde görmekten son derece rahatsız olmuştu. İyi de Çardak Kahvehanesi'nde gördüğü bu adamla şimdi ne gibi bir ilişkisi olabilirdi ki? Tomruk Emini ile ilişkisini anlayabiliyordu; muhtemelen kayınbabası kızının katili olan eski damadı hakkında bilgi edinmek istiyor, ölü veya diri olduğundan bir haber soruyordu. Eğer durum böyle ise bu suratsız yeniçeri ze-bellahının konuyla ne ilişkisi vardı? Aslan Ağa kızının katilinin bulunmasını istemekte çok haklıydı. Tomruk Emini'ni karakolun içinde veya dışında, nerede görse bu konuyu soruyor olmalıydı.

Neden sonra ani bir kararla yerinden fırladı ve peşlerinden ilerlemeye başladı. Her üçünün konuşmalarındaki samimiyet ile tekellüfsüz davranışlar ta uzaktan dikkatini çekmişti. Aslan Ağa neyse de yeniçeri ile Tomruk Emini arasında bir ast-üst münasebetinden ziyade bir arkadaşlık, belki çıkar dostluğuna varan bir laubalilik seziliyordu. "Keşke Yeye yanımda olsaydı!" diye düşündü bir an, "Ben Aslan Ağa'yı takip ederken yeniçeriyi gözden uzak tutmaz, belki konuşmalarını duyabilirdi!"

Bayezit Meydanı'ndaki Kazasker Kapısı'na kadar peşlerinden gitti. Burası Eski Saray'a bitişik iki katlı taş bir bina idi. Tomruk Emini haftanın üç günü buradaki dairesinde çalışır, diğer üç günde de Bilad-ı Selase adıyla kendisine bağlı olan Üsküdar, Eyüp ve Galata tomruklarını gezer, asayişi temin ile asesleri teftiş ederdi. Üçü birden içeri girdiler.

Kara Şahin onları beklemesi gerektiğini düşündü. Kendisine bir köşe bulup dilenmeye başladı. Ne kadar gerekiyorsa o kadar bekleyecek ve Aslan Ağa'yı takip edecekti. Hatta bir fırsat düşer de tenha bir yere yolları uğrarsa bütün cesaretini toplayıp konuşmayı bile kafasına koymuştu. Neden sonra onun kendisini tanıma ihtimaline karşı bu fikrinden vazgeçti. Kalbinde bir hüzün ve acı vardı; "Zavallı adam, Nakşıgül'ün

117

acısıyla kimbilir neler çekmiştir?" Birden kendi durumunu hatırladı. Sanki kendisi ondan daha mı iyi idi? Hatta ondan ziyade üzülmüyor muydu? Üstelik buna bir de sevdiği kadının katili zannedilmenin ağırlığını ilave etmeliydi. "Nerdesin Topaç!" diye yeniden hayıflandı. Eğer o yanında olsaydı Aslan Ağa'yı ona havale eder, ağzından laf aldırır, Yenibahçe'de ortadan kaybolan konağın sırrını sordurturdu. Belki konuştukları şu yeniçeri de olup biteni biliyordu. Yoksa onu mu takip etmeliydi? Ama onun kaldığı yeri nasıl olsa biliyordu; gerekirse kışla kapısında onu yeniden bulurdu. Ama ya Aslan Ağa!.. Ah, Aslan

Ağa ah!...

Öğlen güneşi bulutların arasında kaybolduğu ve Bayezit Camii'ne doğru sert bir rüzgârın estiği sırada dört el iki kolundan kendisini tutup apar topar sürüklemeye başladılar. Bir günde aynı yakalanma korkusunu ikinci defa duymanın ağırlığı altında kaderine teslimiyet gösterdi ve hiç direnmedi. Aseslerden korkarak Aslan Ağa'yı beklerken, Kazasker İshak Efen-di'nin muhtesipleri arasında sürüklenip gitti.

118

21. Sual: - Kestiğin Başı Niçin Bana Gönderdin?

Bindallı Mahmut Çavuş, büyük bir şaşkınlık içindeydi. Derdest edilip huzura getirildiğinde ikindi vaktinin rutubetli sıcağı, yerini akşam serinliğine bırakmaktaydı. Daha üç gece evvel yüzünü peçe ile örtüp konağa yemiş sepetini teslim ettiğinde, bu kadar kısa sürede huzura çağrılacağını elbette hiç tahmin edememişti.

Damat İbrahim Paşa, meşşatalar, terziler derken Galata bıçkını bu zebellah Çavuş hakkında bir araştırma yaptırtmış bin bir suçunu bulmuştu. Çubuğundan çıkan dumanların gözünü yakmasına aldırmadan karşısındaki adama dikkatle baktı. İçinde şiddetli fırtınaların estiği her halinden anlaşılıyordu. Mahmut Çavuş onun bu halini görünce hücrelerine varasıya dek dehşetle ürperdi. Renkten renge, halden hale girdi. Paşa bir müddet hiç konuşmadı. Karşısındaki adamın sinirlerini yıpratmak, onu zihnen yormak, ruhunu çökertmek istiyordu. Pencereden dışarılara baktı. Sanki salonda yalnız başına imiş

119

gibi hareket ediyor, öyle davranıyordu. Uzunca bir bekleyişten sonra gayet sakin, hiçbir öfke hali göstermeden, bir arkadaşıyla sohbet edermiş gibi sordu:

"Canım çorbacı! Oyuncakçının karısını nettin?" Mahmut Çavuş, böyle bir cümleye muhatap olacağını sanmıyor, en azından, önce istintak edileceğini ve yaptıklarını inkâr yoluyla kelleyi kurtarabileceğini umuyordu. Karşısındaki adam "Son iki günde neredeydin? Bir cinayet zanlısı olarak seni çağırttım, suçlu musun? Kesik baş ile bir alakan var mı?" gibi pek çok soru dururken doğrudan doğruya "Oyuncakçının karısı"nı soruyordu. Bu soru onun daha evvelden kurduğu bütün planlarını bozmuş, veziri faka bastırıp kahvehane arkadaşlarına övünme payı bırakmamıştı. Oysa neler hayal etmişti. İstanbul bu cinayet ile çalkanacak, halk her yerde vezirin acizliğini konuşacak, tiryakiler, ayyaşlar arasında devlet emniyetinin kalmadığına dair yeni sohbetler başlayacak, o sırada Mahmut Çavuş da arkadaşlarıyla girdiği iddiayı kazanacak, vezirin akılsızlığını ispat etmiş olacaktı. Oysa şimdi o adam karşısında çubuk tüttürüyordu. Sakin tavrı ve yumuşak sesiyle de sırrını bütün teferruatıyla aşikâr ettiğini anlatmaya çalışıyordu. İş bu noktaya gelmişken yalan söylemenin bir menfaat sağlamayacağını fark etti. Açık cevap vermeyi yeğledi:

"Üç hafta önce kestim, bal torbasında sakladığım başını da yıkayıp dört gün önce sana getirdim..."

"Ya niçin bu işi eyledin?"

"O, erini koyup yanıma gelmişti. İlla ben sokağa çıktıkça başka oynaşlar peydahladı. Suçunu sezdim ve cezasını elimle verdim."

"Ya başını niçin bana gönderdin?"

"Sana akıllı bir vezirdir, ölüleri söyletir, kuşları dillendirir, casuslukta istihdam eder dediler. Hakikat midir, sınamak istedim."

120

"Peki şimdi inandın mı?"

"Hem de bütün hakikatiyle devletlûm. Elhak, ömrün uzun 0]Sun, akl-ı evvel bir vezir imişsin. Bu devlete de senin gibisi yaraşır-"

"Peki, "Âkil olan, âdil olur" dediklerini de duydun mu?"

"?!.."

Vezir sözlerinin burasında ayağa kalktı, odada öfke ile dolaşmaya başladı. Yumruklarını sıkıyor, ayakları tahta zeminde ürkütücü sesler çıkartıyor, yaşından beklenmeyecek zindelikte hareketler yapıyor, çevresine korku yayıyordu. Kapıda bekleyen muhafız esas duruşa geçti. Paşanın böyle hallerinde ateş püsküreceğini daha önceki tecrübeleriyle biliyordu. Nitekim beklediği gür sesi duymakta gecikmedi: "İmdi ne yapmamı beklersin Bindallı?" Bindallı Mahmut Çavuş o koca heybetine rağmen bir çocuk gibi küçülmüş, korkmaya başlamış, bacakları titrer olmuştu. Hayatında çok kereler tehlikeler atlatmış, ölümle burun buruna gelmişti, ama hiçbir vakit içini böylesine bir dehşet kapla-mamıştı. Korkusu ölümden değildi, hayır, ölümle oyun oynayacak gözüpeklikte idi; ama nedense vezirin heybetinden ürkmüştü. Sesi inceldi, titredi:

"Devletlûm, bu işte ben aldanmışım. O kahpe bana sadakat göstermedi. Cezası zaten bu olacaktı. Benim elimden oldu; mazur ve mağdurım."

Paşa bu sözlerin hepsine okkalı cevaplar verebilir, başkasına sadık kalmayandan sadakat beklemenin beyhudeliğini anlatabilir, en azından aklınca kanun yapıp tatbik etmenin şeriatı uygulamak olmadığını söyleyebilirdi. Gerek görmedi. Şeyhülislam efendiye bir fetva yazdırttı ve ömür boyu tutuklu bulundurulmak şartıyla, azılı haydutların çığlıklarıyla dolu gecelerin içine, Tersane Zindanı'na gönderdi. Muhafızların arasında bahçe kapısından çıkarıldığını gördüğü sırada mırıldandı: "Mazur ve mağdur imiş!.. HıhL"

121

22. Sual:

Mezarlıklar Şehrin Yalnızca Ölülerini mi Saklar?

Taze toprak kokusunun ölüm kokusu da demek olduğunu ilk defa fark ediyorlardı. Topkapısı'ndan başlayarak Bizans surları dışındaki kabristanların neredeyse tamamını dolaşmış, bütün yeni mezarların başucuna geçici birer şahide gibi dikilmiş tahta parçalarının üzerlerindeki isimleri okuyor, Nakşı-gül'ün adına rastlama umuduyla koşuşturup duruyordu. Rastladığı iki mezar kazıcıdan sormuş ama bir netice alamamıştı. Mezarlıklar arasında dolaşırken Kara Şahin'in aklında neler vardı neler!. Tomruk Emini'ne yakalanma ve ölüm tehlikesini atlatalı iki hafta oluyordu. Ama korkusu ve anısı henüz zihninde taptazeydi. Öyle ya, kazasker kollukları tarafından yakalandığında sanki ölüm kapısını yoklamıştı. Bu seferki yakalanışın, sadrazamın emriyle şehirdeki dilencilerin tamamına yönelik bir temizlik harekâtı olduğunu öğrendiği sırada iki kere sevinmişti. Birincisi, canı emniyetteydi; ikincisi, Yeye de kendisi ile

122

aynı kaderi paylaşacaktı. Her şeyleri birbirine benzeyen yüzlerce dilenci arasında hemen onu aramaya koyuldu. Ararken taşıdığı heyecan ve tedirginlik, biraz da onu kaybetmenin kendisi için çok ağır bir darbe olacağını ortaya çıkarmıştı. Dünyada kendisine ait olan ve kendisini ait hissedebildiği tek kişiydi o. Topaç Yeye onun hayatının en önemli varlığıydı; onu bu-lasıya kadar buna inanmıştı.

Yelkenleri yeni değiştirilmiş bir kalyona bindirilip Marmara'ya açıldıklarında kaderlerini bilmiyorlardı. Meğer İbrahim Paşa her üç ayda, dilenciler için böyle bir gemi çıkartır, birkaç sopadan sonra bir daha dönmemek üzere Mudanya veya Te-kirdağf ında sahile döktürür, onlar da gelebildikleri en yakın yoldan tekrar şehre gelirlermiş. Bilhassa kutsal üç aylarda şehrin dilencilerinde büyük artış olur, kanun adamları bu sahte dilencileri cezalandırmak ister, ancak şeyhülislam efendi bu yolda fetva vermediği için şehirden sürüp çıkarma yolu tercih edilirdi. İstanbul'a gelmenin izne tabi olması ve yabancıların bile mürur tezkiresi gösterme mecburiyetinin bulunması, dilencilerin yeniden şehre girmelerini zorlaştırıyor, böylece İstanbul halkı bir müddet olsun serserilerden kurtulmuş oluyorlardı.

Heyecanlı bir yolculuk olmuştu. Usta dilencilerden mesleğin inceliklerine dair sırlar öğrenmişler, deniz tutan meslektaşlarına yardım ederken denize düşme tehlikesi atlatmışlar, iki gün boyunca yarım somun ekmekle idare etmişler ve üzerlerindeki her kuruşu gemicilere kaptırmışlardı.

Sadrazam İbrahim Paşa'nın dilenciler deresini başından bağlamak istemesi Kara Şahin ile Topaç Yeye'ye iki haftadır yol teptiriyordu. Dağda, belde, ıssız yerlerde ve ayaz gecelerde yol almak hem tehlikeli, hem de çok zor idi. Bu yüzden Çorlu. Kumburgaz, Küçükçekmece kervan güzergahıyla İstanbul'a ulaşmaları tam on gün almıştı. Yağmur mevsimi geliyordu ve

123

kış bastırmadan İstanbul'a gelmeli, külhana ulaşmalıydılar.

Uzaktan surlar göründüğünde şehre hangi kapıdan ve nasıl gireceklerini düşünmeye başladılar. Bir fırsatını kollamak, belki şehre yük götüren bir köylü ile anlaşmak üzere Mevlana Ka-pısı'ndaki mezarlıkta oyalanmaya başladıkları sırada Kara Şa-hin'in aklına Nakşıgül'ün mezarını bir de burada arama fikri geldi. Öyle ya onu belki de buraya gömmüşlerdi ve hatta gömenlerden birine ulaşabilirse belki bir bilgi elde eder, hiç olmazsa cenazeye katılanların düşünceleri hakkında fikir sahibi olurdu. Yeye bu fikrin pek parlak olmadığını söyledi. Gece olmadan şehre girmek ve külhana varmak lazımdı. Şehre girdikten sonra günübirlik çıkış ve giriş zaten kolaydı. Kapı muhafızları mezarlık ziyaretçilerine her zaman izin veriyorlardı.

Mezarlıkta beklemek de, gezinip taşlar üzerinde Nakşıgül adını aramak da ruhlarına dokunmuştu.Yeye, "Bir şehrin anılarını en iyi mezarlıkların saklıyor!" diye bir bahis açtı ve devam etti:

"Şehirlerin tarih boyunca gördüğü düşler işte şu mezar taşlarında tek tek kaydedilmiş duruyor."

"Evet Yeye!.. Nakşıgül bunlar arasında bir hatıra olacaksa onun yakınında bulunmayı bahtiyarlık sayar, hemen can verebilirim."

"Senin gibi, benim gibi kaç âşıkın gerçek tarihi bu taşlarda kayıtlıdır bilebilsek!.. Okunacak hiçbir hikâye, hiçbir mesnevi, hiçbir şehir tarihi veya haltercümesi kitabı insanlara şu mezarlar kadar içli, onlar kadar sahici bir hikâye anlatamıyorlar. Bu taşlar hikâyenin ta kendisi gibi duruyor. Baksana, Şahin Ağam, kimisi yatık, kimisi yorgun, kimi kırılmış ve kimi diğerine yaslanmış, zamana direnmek istiyorlar."

Kara Şahin Topaç Yeye'yi ilk defa ciddiyetle ve hayranlıkla dinliyordu. Bu çocuğun çok zeki olduğunu biliyordu ama düşüncelerindeki derinliği bugüne kadar fark ettiği söylene-

124

mezdi. Zaten çok konuşmuyordu. Hele "Senin gibi, benim gibi kaç âşıkın..." cümlesi içini burkmuştu. Bu çocuk âşık mıydı? Eğer öyle ise neden hiç kendisine bir şey anlatmıyordu? Bunca şeyi nereden biliyordu? Mezarlık sohbeti uzayacağa benziyordu:

"Yeye!.. Sen okuma yazma biliyor musun?"

"Elbette Şahin Ağam; ben bir sürü kitap okudum."

"?!.."

Kara Şahin susmuş, utanmıştı. Onu yeterince tanımadığı için utanmıştı. Yeye konuşmaya devam ederken gözünde büyümekle kalmıyor, onu hakkıyla tanımamış olmasından dolayı da mahcupluk duyuyordu.

"Mesela şu mezar taşlarına yazılı şiirler... Kimbilir hangi şair söylemiştir? Onun dizelerini bu taşlar üzerine kazıyan ustalara ne demeli?!.. Zanaatlarındaki maharet yüzyıllarca yaşayacak. Kim bilir işlerine ne derece önem veriyorlar, çekiç veya keskilerini taş üzerinde gezdirirken talik veya sülüs hatların zarafetini nasıl benimsiyorlardı. Mezar taşı deyip geçmemeli yani!.."

"Yeter Yeye!.. Bu kadar sevdiysen yatıver birinin içine!.."

Yeye, bir anda kendini, Şehnaz uğruna feda olma imtihanında gibi hissetti. Şehnaz'sız bir hayattan ölüp kurtulmanın mı, yoksa Şehnaz'ı başkalarıyla yaşarken düşünmek gibi ağır bir yükün mü daha ağır sorumluluk olduğunu düşündü. Ve elbette mezara yatıp kurtulma fikrine sarıldı. Şehnaz bir gün gelip kendisi için ölmesini istese şüphesiz gözünü kırpmadan ölüme atılırdı, ama sahi o böyle bir şeyi kendisinden ister miydi. Sonra "Keşke istese!" diye geçirdi içinden. Leyla eğer Mec-nun'dan bir şey isterse vermemesi mümkün müydü? Eski bir kitapta okuduğu hazin bir hikâyeyi hatırlamıştı. Sevilen sevenden bir şey isterse vermezlik olmazdı. Mecnun, yeter ki Leyla'nın dilediği şeyin ne olduğunu bilsindi!..

125

Kara Şahin, Topaç Yeye'nin sustuğu sırada kendi sesinin tonundan dolayı mahcup olmuştu. Gerçi "içine yatıver" cümlesini gülerek ve şaka yollu söylemişti ama bunun altında Yeye'nin kendisinden çok şey biliyor olmasına karşı gizli bir tepkinin olduğunu ikisi de fark etmişti. Kendisini rahatsız eden şey, istemeyerek de olsa bunu ses tonuna yansıtmış olmaktı. Öte yandan Yeye, dünyadaki biricik dostunu istemeyerek de olsa gücendirdiği için üzülmüştü. Yaşça büyük olanın bilgide de büyük olma anlayışına aykırı düşmüştü. O anda bir karar verdi: Şahin ona sormadığı müddetçe fikrini söylemeyecek, sabredebilirse susma orucu tutacaktı. Oysa yalnızca şu mezarlar üzerine bile ne çok şey konuşurlar, bu arada oyalanır, şehre giresiye kadar yararlı vakit geçirirlerdi. Taşların üzerindeki Rumi çiçek motifleriyle akantus yapraklarını bir mücevher buketi gibi demetleyen ressamlardan, ölen kişinin adıyla sanıyla tarihini düşürüp kitabe hazırlayan şairlerden, bu kitabeleri yazan hattatlardan, bütün bu sanatçıların emeklerini taşa kazıyan ustalardan bahsederek ne derece tatlı sohbetler edebilirlerdi... Kimi fakir, kimi zengin, kimi genç, kimi yaşlı insanlar... Bazısı ana, kardeş; bazısı sevgili, bazısı eş... Neler neler anlatılabilirdi?!... Yeye sustu, hiçbir şey söylemedi. Ve Şahin'i gücendirmemek için bundan böyle on dört yaşında bir çocuk olmaya karar verdi. Kara Şahin ise bir gün, aşka dair o imalı sözlerinin arkasını getirmesini beklemek üzere bu bahsi kapalı tutmayı yeğledi. Yine de kabristanda oturup beklerken ölüm bütün çıplaklığıyla gözlerinde canlanır gibi oldu. Burada oyalanmak zorundaydılar ve çevrelerini saran bunca şahide var iken ölümü düşünmeden edemiyorlardı. Onun, acı olduğu kadar doğal, ürkütücü olduğu kadar alışılmış, kovulmak istendikçe kucaklanan bir gerçeklik olduğunu işte orada anladılar. Hatta Yeye, İstanbul'un mezarlıksız eksik kalacağını bile düşündü. Aslında her şehir kabristanlarıyla birlikte iki şehir sa-

126

yılırdı. İstanbul, yanı başında kendi macerasını tamamlayan dU ikinci şehir tarafından daima eksiltilmekte, belki ona dünyalı olduğunu, fani olduğunu söyleyip durmaktaydı. İç içe geçmiş, birbirine karışmış iki ırmak gibi hayatlar akıyordu bu iki şehirde. Birinin akışı diğerine doğru, onu besleyip durmaktaydı. İnsanlar farkında olsa da, olmasa da bu iki şehir arasında her gün sessiz gidişler veya tantanalı geçişler oluyordu. Öylesine yakın, öylesine iç içe iki şehir. Ama onca iç içelik içinde tarifsiz bir uzaklık vardır aralarında. Ölümle hayatın yakınlığı, ölümle hayatın uzaklığı kadar...

Kara Şahin bu uzaklığın gitgide artmakta olduğunu ancak gün inerken fark etti. Hayatla ölüm arasındaki uzaklığı kalplerden gözlere indiren bir faaliyet sürüyordu çünkü bütün kabristanlarda. Nerede taze bir mezar kazıldığını sorduğu Ermeni taş ustaları yapıyordu üstelik şimdi bunu. Bizans surlarının dışında ne kadar kabristan var ise hepsinin çevresine göğüs hizasına yükselttikleri duvarlar örülüyordu. Bu duvarların ölümü hayattan biraz daha uzaklaştıracağını, belki iki şehir arasındaki köprüleri yıkacağını düşündü. Kabristan bir yol uğrağı, bir güzergâh olduğu müddetçe insanların ölüme sıcak bakmaları, onu tabii bulmaları ve ona göre davranmaları kolay idi. Ama araya duvarlar örülünce mesafeler de açılırdı. Kimin emriydi, gelenekte olmayan bu usulü kim çıkartmıştı, bilmiyordu. Belki de Vezir İbrahim Paşa'nın şehri imar faaliyetlerinden biri de bu olsa gerekti. Bir an daha sonraki insanların bu duvarları göz hizasından yüksek örme yoluna sapmalarından korktu. Bu, ölümü tamamen gizlemek, hayattan tamamen ayırmak anlamı taşırdı ve insanların ölümden korkma duygularını arttırırdı.

O gün, sevdikleri şehre uzaktan bakarak, ölümle hayat arasında gidip gelirken ayakları bütün mezarlıkları dolaşmış, duvar ustalarından mezar kazıcılara varasıya kadar herkese ye-

127

ni kazılmış mezarların yerleri ile kimlere ait olduklarını sormuş, hiçbirinden bir taze gelin veya genç kız ölümüne dair bilgi alamamışlardı. Peki o halde Nakşıgül'ün parçalanan cesedini kim nereye gömmüş olabilirdi? Aile de konakla birlikte ortadan kaybolduğuna göre mezarının yerini kim bilebilirdi? En azından kim salını taşımış, talkınını hangi hoca vermiş, kim başında Kuran okumuştu? Bunlar, nikâhını kıydığı halde kendisini tanımayan mahalle imamına da sorulamazdı elbette?

Kara Şahin'in aklına son bir çare geldi. Şehrin ölüm kayıtlarının tutulduğu kadı sicillerine bakmak veya baktırmak!.. "Evet! Bir gün bunu yapmalıyız; ama önce şehre girmeliyiz!" diye bir karar aldığı sırada bekledikleri fırsatın ayaklarına gelmekte olduğunu gördü. Akşamın ala karanlığı çökmek üzereydi. Mezarlıkların Yahudiler ve Ermeniler'den oluşan duvar işçileri kazma-küreklerini toplamış, Mevlana Kapısı'ndan şehre girmek üzere büyük bir gürültüyle yaklaşıyorlardı. Şakalar, küfürler, şikâyetler ve kavgalar kafilesine onlar da takılıp surları aştılar. Kapıdan geçtikleri sırada muhafızlardan biri içerdeki çavuşa tekmil veriyordu:

"Seherde mürur eden çıfıt tayifesinden yirmi yedi amele avdet ettiii!.."

Kendilerinin yirmi dokuz kişi olduğunu o çıfıt tayifesi de bilmiyordu.

ili

-derkenar-leyla'nın dilediği

Mecnun bir fırsatını buldu, Leyla ile baş başa kaldı. Leyla da ondan bir dilekte bulundu:

"Ey âşık! Neyin varsa getir!.."

"A ay yüzlü!.. Senin aşkınla ne suyum kaldı, ne kuyum-Ne ciğerimde azıcık kan, ne geceleri gözümde uyku. Aşkın

128

aklımı yağmaladıktan sonra her şeyim birer birer gitti. Şimdi sahip olduğum tek şey yaralı bir kuşa dönmüş canım. Senden bir emir bekliyorum. Ver dersen hemencecik vereyim."

Leyla güldü bu sohbete. Sonra sitem etti: "A yiğit!.. Ben senden bunu ne vakit istersem alırım, başka neyin var?!.."

Bu söz üzerine Mecnun biraz düşündü, bakındı, arandı. Sonra birden hatırlamış gibi partal giysilerinin eprimiş yakasından çıkardığı bir iğneyi Leyla'ya sundu:

"Vallahi varlık âleminde malik olduğum tek şey işte bu. Bundan başka hiçbir nesneye sahip değilim. Bunu taşımamın sebebi ise yine sensin a gönlümü alan!.. Çölde, ovada, dağda, kırda senin hayalini izlerken çok düşüyorum; dikenler ayağıma batıyor. Bu iğne onları ayağımdan çıkarmak için."

"işte ben tam da onu arıyordum. Aşkta gerçek isen, bu iğne sana nasıl layık oluyor, a perişan âşık!.. Bencileyin bir güzelin peşindeyken ayağına diken batsa o dikeni çıkarmak doğru olur mu? Eğer o dikeni çıkarırsan seninkine vefa derler mi?!.. Sevgili yolunda ayağına diken batan âşık, onu elbisesine takılmış bir gül görmeli değil midir? Gül dikeni, bir gül elde etmek için her yıl dikenlere sabrediyor da sen gül fidanından da aşağı mısın ki ayağında bir dikene sabredemiyor, onu iğneyle çıkarıyorsun? Leyla'nın aşkıyla ayağına batan diken, onun başkalarına armağan edeceği yüzlerce gül demetinden daha değerli değil mi yoksa?"

129

23. Sual: Bir Lale Soğanı Yüz Elli Altın Eder mi?

Can Kuyusu'nun başında oturan üç kişi birbirlerini tartarak konuşuyorlardı:

(...)

"İki yıl evvel yeni bir deneme yaptım, tek soğandan ikiz soğan üretip nadir laleleri çifter çifter yetiştirmek istiyordum. İlk elde ettiğim ikiz soğanı Vezir İbrahim Paşa'ya takdim ettim. Meğer o da bunlardan birini Fatma Sultan'a, diğerini eski gözdelerinden cariyesi Dilnüvaz'a armağan olarak sunmuş. Bahar gelince her iki soğan da aynı çiçeği verince Fatma Sultan bunu kendisine hakaret addedip veziri sultanımız efendimize şikâyet etmiş. Haşmetmeab ben kullarını çağırdılar. Vardım. Macerayı anlattım. Başarımdan çok hoşnut oldular. Bir mik-dar benimle sohbet tenezzülünde bulundular. Sözün sonunda da hiç kimsede olmayan siyaha çalan koyu mor ikiz soğan üretip üretemeyeceğimi sual buyurdular. Ben de 'Bi-iznillah ba-

130

harda sarayınız bahçesinde açarlar!' dedim. Bana bahçeye dikmeyeceğini, birini Felemenk, diğerini Avusturya krallarına hediye göndereceklerini söylediler. Hatta bunun için ben kullarına iki kese altın ihsan buyurdular. Önceleri her şey yolunda gitti. Ne çare, soğanları saraya teslim etmeye giderken yolda başıma işler geldi. Amansız evbaş ve kallaş sergerdeler üzerime çullandı. İstedikleri soğan idi ve aldılar. Senin o serserilerden biri olmadığın belli. Lakin elindeki soğan onlardan biri. İstersen yüz elli altına satın alırım. Ama bir şeyi söyle bana, bu soğan senin eline nasıl geçti?"

Kara Şahin bu adamı sevmişti. Ama sırlarını da kimse ile paylaşamazdı. Hem ona ne söyleyecekti ki? Gerdek gecesinin şafağında karısını parçalamak suçundan arandığını mı, yoksa Tomruk Emini'nin elinden kaçan idamlık bir mahkûm olduğunu mu, Osmanlı ülkesinde suç sayıldığı halde ameliyatla kaşlarında değişiklik yaptırttığını mı, yahut Gedikpaşa Hamam Külhanı'nda barınan dilenci veya hırsızlardan biri olduğunu mu? Sahi birisi sorsa hangi kimliği veya suçuyla itirafta bulunacaktı? Bunlardan birini söylese Hafız Çelebi ona inanır mıydı? Gerçi sözlerinden, hırsızları ele geçirdiği vakit cezalarını verme yanlısı olduğu anlaşılıyordu ama bunun için bir külhan dilencisiyle işbirliği yapacak da değildi. Üstelik bu anlattıklarına göre soğanın peşine başkaları da düşebilirdi veya düşmüştü. Öğrendikleri ise kendi durumunu bir kez daha tehlikeye sokuyor, peşindekilerin sayısını arttırıyordu.

Hafız Çelebi temiz yüzlü bir adamdı ve çehresinden, yalan söyleyemeyecek kadar berrak bir kalbe sahip olduğu okunabiliyordu. Kara Şahin onun sorusuna ne cevap vereceğini bilemedi. Telaşlandı. Sanki boynunda fıtık varmış gibi başıyla bir yarım daire çizdikten sonra tam ağzını açacağı sırada Topaç Yeye -susma orucunu da bozarak- bir karşı soru ile durumu kurtarmaya çalıştı:

131

"Bir lale soğanının yüz elli altın edecek nasıl bir değeri olabilir ki?"

Yeye, öylesine sorduğu bu sorunun daha sonra hayatını derinden etkileyeceğini ve ruhunu güzellikler adına dönüştüreceğini bilmiyordu. Bu sorudan sonradır ki Hafız Çelebi onun hayatında önemli bir yer tutacak ve eşyaya bakış açısını değiştirecekti:

"Olmaz olur mu hiç? Bu soğanın, her yerde gördüğün sıradan bir çiçek açacağını mı zannediyorsun, evladım?" Kara Şahin rahatlamış bir eda ile geveledi: "Her yerde açan lale var ama, değil mi? Hem de adım başı..." "Doğru, İstanbul'un her bahçesinde lale görüyor, her çimeninde laleye rastlıyorsunuz. Ama her yıl, o bahçelerden yalnızca birinde müstesna bir lale açar ki bütün lale ırkının ta Orta Asya'dan bu yana gelen macerasını özetler. Atalarımızın, Tanrı Dağları'ndan sıcak iklimlere göçerken atlarının terkisine koydukları hatıranın ta kendisidir o. Mevlana Celaleddin'in Mesnevi'sindeki kırmızı neşesidir ki bir vakitler çimenlerin ve bahçe çitlerinin arasında gelincik olarak yaşamıştı. Bağrında-ki simsiyah yanık yarası sanki Türkmen dervişi Yunus Em-re'nin bahtsız tebessümüdür. Bu soğan Ebussuud Efendi'nin kaleminden akan al mürekkebin kara bağrı; yahut şairin "Renkten renge hulul eylemese bulmaz idi / Eller üstünde gezip revnak-ı zîbâ lale"* diyerek şeker çiğneyen ağzının tadı, tuzudur. Lale ki..."

Kara Şahin karşısındaki adamın laleden bahsederken gösterdiği heyecan karşısında donakalmıştı. Oysa bugüne kadar laleyi dıştan neş'eli bir allık; içten ise bağrında gece karalığı olarak düşünmüştü hep. Bunu da çocukluğunda annesinden

* Lale, eğer renkten renge girebilme yeteneği olmasaydı el üstünde tutulan güzel bir çiçek olmazdı.

132

öğrendiğini hatırlıyordu. Vaktiyle annesi için bir kara talih sembolü olan şu çiçeğin bu adam için ne derece önemli olduğunu fark etmişti. Çünkü işini severek ve önemseyerek yapan insanların duyarlılığıyla kuruyordu cümlelerini. Topaç Yeye ise onu dinlerken, karşısındaki güzel yüzlü adamın sıradan bir bahçıvan olmadığını düşündü. O, yaptığı işe saygı gösterilmesini arzulayan tiplerdendi. Üstelik kendi sevdiği şeyin başkasında hor, hakir olmasına tahammülü yok gibiydi. Sanki hatırladığı o hikâyedeki Leyla'nın ölüm haberini alan Mecnun gibiydi. Lale onun için İstanbul'da yetiştiği vakit, her yerdekin-den daha güzel sayılıyordu. Yahut da Şirazlı Sadî'nin, Gülistan adlı kitabında anlattığı hikâye gibi. Sevdiğini başkasından kıskanan biri için ne anlamlı bir hikâyeydi o. Çocukluğunda annesinin bunu sık sık kendisine okuduğunu ve gizli gizli ağladığını düşündü.

Konuşmanın duraksadığı sırada Şahin, eğer elindeki lale soğanını toprağa dikip çiçek vermesini bekleyecekse, bunu işte bu adamın bahçesinde yapması gerektiğine karar verdi. Çünkü bu adam laleden bahsederken heyecanlanmaktan öte yaşadığının zevkine varıyordu. Az evvelki sorunun cevabını geçiştirmek için onun heyecanından yararlanmak istedi, hayranlıkla dinliyormuş gibi gözlerini bir parça daha açtı, tane tane konuştu:

"İlahi üstat, sizi dinleyen de şu soğanı Orta Asya'dan daha dün gelmiş sanır. Laleden bahsederken sanki bir 'kişi'den, bir 'kişilik'ten söz ediyorsunuz."

Hafız Çelebi damarına basılmış gibi kâh hayıflanarak, kâh gözleri dolarak, kâh bir nutuk irad eder gibi heyecanla anlatmaya devam etti:

"Evet ya beyzadem, o bir kimlik, bir ruh şahsiyetidir ki Sel-Çukoğulları ve Osmanoğulları'nın naz ile büyüttükleri taze eda !Çinde yaşar. Öyle ki Ebülfeth Mehmet Han zamanında Mani-

133

sa'da serpilip yetişmiş, Kanuni Süleyman Şah asrında istanbul bahçelerinde süslenip güzelleşmişti. Yazık ki şimdilerde en renkli elbiselerini Felemenk diyarında kuşanmış bir gelin misali vatanına hasret çekiyor, ağlıyor, belki hıçkırıyor. Elinde tuttuğun o soğan, içinde, siyaha çalan koyu mor bir hüzün saklar ki bahçelerde açtığı vakit Felemenk diyarındaki laleler -ki onlar bu vatanın evden kaçırılmış kızlarıdır- kimliğini yeniden hatırlayacak. Ve onlar, taa Sadabat bahçelerindeki mütevazı evlerine dönesiye kadar, her baharda, elindeki soğan gibi bir özel çiçeği yetiştirmek için çırpınır durur bu ihtiyar. Tıpkı "Nur-ı adn" (Cennet nuru) adıyla ilk değişik laleyi üreten Ebussuud Efendi gibi, tıpkı sayfa sayfa lale desenlerini boyayıp bir külliyat hazırlayan tabip Mehmed Aşıkî Efendi gibi, tıpkı "Netâyicü 'l-ezhâf (Çiçeklerin neticeleri) isimli kitabın yazarı Cerrahpaşa Camii imamı Ahmet Ubeydi oğlu Mehmet Efendi gibi... Ve daha adıyla sanıyla belli iki yüz kadar şüküfeci gibi... Ya, beyzadem! Hep o kızımız evine dönsün diyedir çekilen meşakkat. Yoksa her nesilde bu nöbeti devralıp yeni renkte ve yeni çeşitte laleler yetiştiren bunca adamın fuzuli işlerle uğraştığını mı sanırsın sen? Ebussuud Efendi'den bu yana Felemenk frenginin İstanbul'a gelen bütün gemileri mutlaka yeni üretilen soğanlar ile yurtlarına dönerler. Şimdi hâlâ şükûfeci-yen esnafı içinde Felemenk'ten ve Avusturya'dan gelen bahçıvanlar vardır. Sadrazam Damat İbrahim Paşa hazretlerinin ser-şükûfecisi Şeyh Mehmet Lalezârî Efendi'nin "Mizânü'l-ez-hâf (Çiçeklerin Terazisi) isimli eserinin birinci bölümünde bütün bunlar satır satır anlatılır."

Hafız Çelebi bilgisiyle olduğu kadar konuşma üslubuyla da etkileyiciydi. Kara Şahin ise bir dilenciyle hiç erinmeden konuştuğu için onu sevmişti. Belki de her yerde kovulmaktan bıkmışken burada kabul gördüğü için ona ısınıvermişti. İstanbul'da gittiği her yolda, her sokakta, her mekânda aşağılanıp

134

küfredilmekten dolayı ruhu çizik çizikti çünkü. Şimdi kendisine aşağılık bir yaratık gibi davranmadan muhatap alan birisi vardı karşısında. Üstelik ağzından bal akıyor, yüzünden ferahlık yayılıyordu. Bir an üstündeki dilenci kıyafetlerini unutup Kara Şahin heybetiyle, bir adalet cengâveri gibi sordu; sanki kızı evden götüreni bulup cezalandıracak bir ses tonuyla hem de:

"Kim kaçırmış onu?"

"Dur, dur heyecanlanma; iki yüz sene önce olmuş bu iş. Kanuni Süleyman zamanında Avusturya maslahatgüzarı olarak İstanbul'da bulunan Busbecq nam zat, her yıl İstanbul sahaflarından topladığı elyazma kitapları üç sandığa doldurur ve gemilere koyarak Tuna üzerinden Viyana'ya, Akdeniz'den de Felemenk diyarında bir dostuna gönderirmiş. Meğer Felemenk ülkesindeki dostu şüküfeci imiş, bir defasında Busbecq ona göndereceği sandıkların içine lale soğanlarından da koymuş. Artık buna kaçırmak mı denir, evden kaçmak mı, siz karar verin. Elçinin dostu, teşekkür için yazdığı mektupta çiçeği çok beğendiğini, gelin gibi süslü olduğunu söylemiş. Busbecq ülkesine geri dönerken kocaman bir sepet dolusu soğanı da Avustur-ya-Cermen diyarına taşımış ve Habsburg hanedanına hediye etmiş."

"Sonra ne olmuş?"

"Maslahatgüzarın hatıralarını yazdığı kitaba göre Habsburglar laleye yeterince ilgi göstermemişler ama Felemenk diyarında lale

135

yetiştirmek moda olup kralların sarayına hediye olarak gönderilmeye başlanmış."

Topaç Yeye Hafız Çelebi'yi dinlerken üzerine bir gariplik çökmüştü. Keşke bir babası olsaydı da ona böyle şeyler an-latsaydı; yahut külhana gitmek yerine bu adamın yanında ka-labilseydi de anlattıklarını dinleyip dursaydı. Ne var ki güneş Kâğıthane sırtlarını çoktan aşmıştı. Karanlık çökmeden külhana varmaları gerektiğini hatırladı ve Kara Şahin ile göz göze geldiler. Birlikte ayağa kalktıklarında Hafız Çelebi sorusunun cevabını alamayacağını anlamış ve yalnızca şöyle diyebilmişti:

"Bugünlerde toprağa konulması gerekir. Sakın gecikmeyin.

Bir karış derine gömeceksiniz."

* * I

Kara Şahin ile Topaç Yeye oradan ayrılırken ruhlarının dinlendiğini hissetmiş, huzur duymuşlardı. Çelebi'nin yüzünden, latif hareketlerinden, konuşmasından, sözlerinden, kelimeleri seçişinden etkilenmişlerdi. Hele son tembihinde ne kadar asil davranmıştı. Kara Şahin, onun bu davranışını vurgulamak üzere yolda Yeye'ye bir hikâye anlattı. Yeye hikâyeyi beş altı yaşlarındayken annesinden masal diye dinlemişti, ama sesini çıkarmadı. Hatta Kara Şahin'in yanlışını bulup Halife Ömer'in değil, Adaletli Nuşirevan'ın başından geçtiğini de söylememişti. Ne de olsa Kara Şahin'in mezarlıkta incinen gururunu tamir etmesi gerekiyordu. Anlatışı bilgisinden daha iyiydi:

"Halife Ömer'e iki kadın bir bebek ile gelir ve her ikisi de bebeğin annesi olduğunu iddia ederler. Ömer hangisinin ger-/ çek anne olduğunu anlamak için göstermelik bir hüküm verir, 'Madem ikiniz de annesi olduğunu söylüyorsunuz, o halde bebeği iki parçaya böldürelim ve ikiniz de birer yarımını alıp gidiniz.' Kadınlardan biri bu hükme razı olurken diğeri feryadı

136

hasar: 'Hayır hayır, yavrumu parçalamayın, varsın onun olsun!' Ömer o vakit bebeği bu kadına verir. Ne dersin Yeye; Hafız Çelebi'nin son cümlesinde o annenin çaresiz feryadını hissetmedin mi?"

"Öyle ama Şahin Ağam, bu lale soğanı senin tek delilin!.." Külhana girdikleri vakit her ikisinin de aklından, Hafız Çe-lebi'ye ırgat olup bahçesinde lale yetiştirmeye talip olmak geçiyordu. Hatta Yeye bu işi ömrünün sonuna kadar yapabileceğini bile düşünüyordu. İstanbul gibi bir şehirde lale yetiştirmek!.. Bir külhan eri için ne erişilmez arzu!..

-derkenar-

leyla'nın ölüm haberini alan mecnun

Yolunu şaşırmış Mecnun, ordan oraya koşturup giderken biri ona, "Leyla öldü!" deyiverdi. Mecnun bu kara haber üzerine derhal durdu ve elerini açıp şükretti:

"Hamd olsun Allahıma!.."

Bu sefer adam çok öfkelenip bağırdı:

"A aklı ve hayatı darmadağın olmuş zavallı! Hem onun için yanar, hem de neden böyle söylersin?"

"Ben, o ay yüzlüden bir fayda elde edemedim. Bari başkaları da bir şey elde edemesin!.."

-derkenar-

sevdiğini başkasından kıskanan biri

Sadî anlatıyordu:

"Henüz toy bir delikanlı idim. Şiraz'da bir kızı sevmiştim. O da bana karşı ilgisiz değildi. Birkaç kez de buluşup konuştuk. Sonra araya ayrılık girdi. Ben gurbetlere gittim. On yıl onun aşkıyla coşup taştım, hasretiyle yanıp kavrul-

137

dum. Nihayet yurduma geri döndüğüm vakit ilk işim onu aramak oldu. Beni görür görmez başladı siteme:

"A Sadî! Meğer ne kadar vefasızmışsın!.. Bunca yıl geç-ti aradan, ne bir haber, ne bir mektup?!.." Ona dedim ki:

"Ey seugisi kalbimde yer edinen selvi boylu!.. Senin yüzünü görme bahtiyarlığından ben mahrum iken, o şerefi postacıya mı bağışlasaydım?!.."

138

24. Sual:

Sultanın Yarasına Merhemi Kim Koyacak?

İshak Efendi huzura girdiğinde ayakta zor duruyordu. Sultan kendisini acele çağırtmıştı. Başına gelenleri duyduğunu ve olup biteni soracağını zannediyordu. Oysa halinden hiç de böyle anlaşılmıyordu. Öfkeliydi. Sırtı kapıya dönük vaziyette pencereden Üsküdar sahillerini seyretmedeydi. Sesi bir kasırga gibi çıktı:

"Efendi!.. Hâlâ bir cevap getirilmedi. Arananın bulunmaması acziyet değil midir? Peki acziyet ile devlet yaşar mı? Yapa-mayacaksanız sizi gönderip yapabileni bulalım efendi!.. İstanbul'da bir adamı bulamayan hükümdarın ülkenin geri kalanında hangi sözü geçer, kul taifesi böyle bir hükümdara itaat eder mi sence?!.. Söyle efendi! Emrim neden yerine getirilmez?"

Hünkâr bunca öfkeli sözden sonra arkasını döndüğünde İshak Efendi'yi alı al, moru mor gördü. Azarlamanın etkisi bir yana, efendinin halinde bir bönlük, bir durgunluk vardı. Üste-

139

lik sağ elinde bir baston tutuyor ve ayakta güçlükle duruyordu. Sultanın sorusuna ancak, "Sultanım!" diyebildi. Sesi titriyordu. Sultan onda bir başkalık olduğunu hissetmişti. Sesini bir perde daha yumuşatarak sordu:

"Hayırdır efendi! Rahatsız falan mısın?" "Beli hünkârım; baldırımda cerahatim var. Ama bu vazifemi aksatmamın mazereti olamaz elbette. Hünkârımın emri başım üzre. Emredin kirpiğimle yolunuzu süpürüp gözyaşımla yıkayayım. İlla ki sizin bilmek istediğinizi bilmek isteyen birileri daha var, onlarla cebelleşmek zorunda kaldım. Birkaç vakittir onları aratmaktayım. Elbette sizin istediğinizi de aratıyorum."

Sesini başkaları duymasın diye alçaltarak devam etti. Artık taht odası daha pes perdeden ve şefkat dolu bir konuşmaya

sahne oluyordu:

"Tomruk Emini ağamız sekiz nefer dilsiz akrebiyle bu araştırmayı yürütmektedir."

"Sana ne oldu ağa, önce onu söyle! Musa sünneti bu baston

da neyin nesi?"

"Efendimiz, aradığınızı arayanların beni söyletmek için yaptıkları zulümdür bu. İki gün beni işkencelere yatırdılar. Baldırımdaki yara tuzlara batırıldı. Yetmedi, elmas tozuyla deşildi. İyileşmesi zaman alacak hünkârım."

Sultan, kapısında bekleyen perdedara işaretle hekimbaşıyı yanına çağırmasını tembihledi. Sonra sordu:

"Efendi, yarana baktıralım şimdi. İlla ki bu meselede söylediklerin midemi bulandırdı. Bu hususu kim biliyor ve kim senden bilgi istiyor?"

"Bir siz, bir ben, bir de Allah bilir biliyordum. Bilen biri daha varmış, veya yeni oldu demek ki?"

"Peki kim bu bilen? İçten mi, dıştan mı?" Padişah bu soruyu sorasıya kadar İshak Efendi'nin aklına Şehzade Ahmet'i dıştan bir bilmek isteyenin olacağı hiç aklına

140

gelmemişti. O sırada belki de sultan ile aynı düşünceleri aklından geçirmeye başladı. 1718 Temmuz'unda Pasarofça'da imzalanan sulh anlaşmasından sonra bu "dış" fikri neredeyse zihinlerden silinmek üzereydi. Yaklaşık on bir yıl geçmişti ve sulh ortamının rehaveti herkesin üzerine bir sıfat gibi yapışmıştı. Oysa gözleri dışa çevirmek de gerekiyordu şüphesiz. Sultanın aklından geçenlerin de hemen hemen aynı şeyler olduğundan zerre kadar şüphesi yoktu. Zihninden, o sıralarda konuşulan politik dış konular arasında nelerin olup olmadığını ve kimlerin Şehzade Ahmet ile temasa geçebilecekleri fikrini geçirdi.

Vaktiyle İbrahim Paşa'nın Şam Beylerbeyi hakkında âriza-lar yazıp gönderdiği Afganlı Üveys Han o sırada İsfahan'ı zapt ederek İran şahı Eşref Han'ı esir etmişti. Son günlerde gelen devlet istihbaratına göre Osmanlı Devleti içine casuslar gönderiyordu. Öte yandan aynı bölgede Dürziler ayaklanmak üzereydiler. Pasarofça'dan bu yana Venedik gizli hesaplar peşinde İstanbul'u gözetim altında tutuyordu. Çünkü bu sulh anlaşmasından Avusturya kârlı, Venedik zararlı çıkmıştı. Osmanlı devleti ise ortadaydı; Venediklilere göre kârlı, Avusturya'ya göre zararlı idi. Doğuda Bakü'ye doğru ilerleyen Rus Çarı Deli Petro vardı. Daha üç sene evvel yapılan anlaşmaya muhalif olarak Şah Hüseyin'in oğlu Tahmasb'ı himayesine aldığını ilan ediyordu. Aslında çok akıllı bir adam olan Petro'nun yeni planları olduğu belliydi. Siyaset ilmini çok iyi biliyor, Rusya'yı neredeyse yeniden yapılandırıyordu. Safevi Devleti'nin yıkılmış olması Osmanlı ülkesinin doğu sınırlarında birdenbire Rus tehlikesini ortaya çıkarmış, buralarda kurulan istihkâmlardan da yeterince fayda sağlanamamıştı. Üstelik Kırım Hanı Gazi Giray, kardeşi Fethi Giray'ı saf dışı bırakmış, siyasetini yürütmek istiyor, belki istiklal hesabı yapıyordu. İshak Efendi zihninden bütün bunları geçirirken Şehzade Ahmet'i elde ederek menfaat teminine yönelecek "dış" tehlikenin farkına vardı.

141

Kendisini sorguya çeken adamların heybet ve tavırlarını yeniden gözlerinin önüne getirdi. Hangi milletten veya kültürden olduklarını kestirmek istiyordu. Ama zihninde buna dair bir ipucu bulamadı. Türkçeyi kaba saba konuşuyorlardı ama İstanbul'un sur diplerinde de böyleleri çok bulunurdu. Kabalıklarına gelince, sarayın cellat neferlerine benzeyen çingenelerden pek de farkları yoktu.

Sultanın öfkesini İshak Efendi'nin yaralan da dindirmemiş-ti. Konuşurken sesinden ve mimiklerinden bu konuya hayli içerlediği ve bir an evvel sonuç istediği anlaşılıyordu. Kendisine karşı bir komplo ihtimalini veya saltanatına ortak olacak bir şehzadenin ortalıklarda dolaşmasını kim isterdi? Çevresindeki adamlarından kaç tanesinden emin olabileceğini düşündükçe tedirginliği bir kat daha artıyordu. İbrahim Paşa'ya fazla itimat edip devleti onun ellerine bıraktığının farkına ilk o vakit vardı. Damadı ve dostu İbrahim Paşa'dan emin olabilir miydi? Şehzade Ahmet'i öğrenseydi acaba nasıl davranır, kendisine karşı bir gizli siyasetin içinde olur muydu? Bu soru birdenbire bütün benliğini sarstı. Gerçekten damadından emin olabilir miydi?!.. İçini yokladı; cevabının net olmamasından son derece rahatsız oldu. O andan itibaren veziri olan İbrahim Paşa'yı kontrol etmesi, damadı olan İbrahim Paşa'yı da dost-luğuyla kuşatması gerektiğine karar verdi. Ama ikisini aynı anda nasıl başaracaktı?!..

Hekimbaşı içeri girdiğinde sultan, eliyle bağrını yumruklarken cümleleri ağzından bir ateş topu gibi çıktı:

"Bak a hekimbaşı! Aha şuramda bir yara var. Merhemi de İshak Efendi'de. Var tez vakitte onun yarasına merhem koy ki o da benim yaramın merhemini hazırlayabilsin."

İshak Efendi hekimbaşının koluna dayanmış olarak huzurdan ayrılırken kafasının içinde bin bir düşüncenin uğultusu ve beynini kemiren eşekarıları vardı.

142

25. Sual:

Vezirin Yarasına Merhemi Kim Koyacak?

İshak Efendi, Topkapı Sarayf nın kabul odasında sultanın huzuruna girdiği sırada Tomruk Emini de Atmeydam'ndaki vezir konağında İbrahim Paşa'nın huzuruna girmek üzereydi. Amir ile memur, efendi ile kul arasında sorular ve cevaplar hemen hemen aynı gibiydi. Cümleleri tartsalar belki biri diğerini ağdırmazdı. Vezir hazretleri de tıpkı sultan gibi pek öfkeliydi. Sırtı kapıya dönük vaziyette pencereden Marmara adalarını seyretmedeydi. Sesi boğazından bir hırıltı biçiminde çıktı:

"Efendi!.. Hâlâ bir cevap getirilmedi. Arananın bulunmaması acziyet değil midir? Peki acziyet ile devlet yaşar mı? Yapa-mayacaksanız sizi gönderip yapabileni bulalım efendi!.. İstanbul'da bir adamı bulamayan vezirin ülkenin geri kalanında hangi sözü geçer, kul taifesi böyle bir vezire itaat eder mi sence?!.. Söyle efendi! Emrim neden yerine getirilmez?"

143

Tomruk Emini bu azarlama karşısında kendisinin küçük kul taifesinden olduğunu yeniden hatırladı ve efendisine yaranmak isteğiyle cevap verdi. Sesi titriyordu:

"Efendimiz!.. Kahvehane peykelerinden konak sedirlerine, salaş balıkçı barınaklarından saray helvahanesine, tersane ocaklılarından has odalılara, Yeniçeri kullarınızın orta teşkilatlarından küttab zümresine kadar havastan ve avamdan her yeri aratıyorum. Sanki yer yarılmış, yerin dibine girmiştir. Yüzü gözümün önünden hiç gitmiyor." Paşa onun cümlesini yarıda kesti:

"Efendi!.. Yüzü gözünün önünden gitmiyor madem, neden bulamıyorsun. Yoksa yanlış yüze bakmış olmayasın! Yüzü belli birini aramak aynı zamanda aptallıktır. Kaçırdığın adam kuş mudur ki aynı kılıkla dolaşsın?!.."

Vezir bu cümleyi söylediği sırada Tomruk Emini birden ne kadar aptalca hereket ettiğini hatırladı. Tabi ya! O, günlerdir yüzü belli birini arıyordu. Hatta üzerindeki kıyafetler bile gözünün önündeydi. Peki ya aranan kişi görüntüsünü değiştirdiyse? Kıyafetini, suratının şeklini ve şahsî özelliklerini değiştirdiyse? Söz gelimi kâtip kılığında geziyorsa; molla kılığında, yahut sipahi kılığında geziyorsa? Ya Sıraodalar'da kendi hücresinin yan hücresinde kalan bir yeniçeri ise. Birden Kara Şa-hin'in sakallı halini gözünün önüne getirdi. Sırma işlemeli kaftanlar içinde düşündü, zengin bir beyzade olarak hayal etti, hatta seyyah bir ecnebi olduğunu bile var saydı, bin bir kılığa büründürüp hayalini bin bir defa bozdu, yeniden hayal edip yeniden bozdu. Gözlerinin önünden ardı ardına yüzler geçiyordu, kendisine gülen, alay eden, dil çıkaran yüzler. Hepsi Şehzade Ahmet'e ait yabancı yüzler... Birden kafasını sallayıp görüntülerden kurtulmak istedi. O kısa an içinde işinin daha da zorlaştığını hissetti, omuzları iki yana yığıldı. Üstelik arayacağı mekânların çoğalıverdiğini, birkaç adamla değil kolluk

144

kuvvetlerinin neredeyse tamamıyla araması gerektiğine kani oldu.

Tomruk Emini bunları düşünürken vezirin zihninden Şehzade Ahmet ile karşılıklı neler konuşulabileceğine dair varsayımlar geçiyordu. Sultana kellesini bir altın tepside sunabilirdi. Yahut onu telef ettiğini düşündürüp hîn-i hacette ortaya çıkartmak üzere av köşklerinden birinde, bir eli yağda, bir eli balda, gizleyebilirdi. İktidar tutkusunun derecesine göre onu saltanata hazırlayabilir veya mahrum bırakabilirdi. Bir şehzade her haliyle bir hazine, bir güç demekti. Ama aynı zamanda boğaz için yağlı ip de demekti. Sultanı hoş tuttuğu sürece ihtiyaç değildi, ama sultan kendisini hoş tutmayacak olursa keskin bir kılıca dönüşebilirdi. İki yüzü de keskin bir kılıca hem de. Şehzade bir ateş topuydu, kime değerse yakacağı belliydi. 0 yüzden kontrol altına alınmalı, alevlerinin çevreye sıçratıla-cağı zamana iyi karar verilmeliydi.

Marmara'dan esen serin rüzgâr, iki kişi arasındaki uzun sessizliği bozdu. Birbirlerinin yüzüne baktılar. Birinde öfke, diğerinde yaranma; bunda iktidar, onda itaat... Her ikisini de düşüncelerinden vezirin hanende ve köçek takımının kapıyı çalıp içeriye girmek üzere izin istemesi ayırdı. Şuh ve neşeli cariyelerin salona girmeleri vezirin suratındaki öfkeyi bir parça yatıştırmıştı. Tomruk Emini'ne kapıyı işaret ederken sağ yumruğunu bağrına vurarak öfkesini de tükürmüş oldu:

"Bak a Tomruk Emini! Aha şuramda bir ateş var. Yanıyor... Yanıyor... Söndürmeye su getirmezsen ocağını söndürürüm bilesin."

Ertesi sabah İstanbul'daki bütün karakollara Tomruk Emi-ni'nden yazılı bir emirname geldi:

"Nakşıgül Hanım'ın katili olup aşağıda eşkali tarif kılınan Şahin Efendi'nin tebdil-i kıyafet eylediği tespitiyle, bu minval üzere tetkikat ile derdest edilip derhal Ağa tomruğuna teslimine!.. "

145

26. Sual:

Yağmurdan Kaçarken Doluya

Tutulmak Nasıl Bir Şeydir?

Kara Şahin ile Topaç Yeye, Çemberlitaş çevresindeki Tavuk Pazarı'nın pis kokulu ortamını geride bırakıp da külhana yaklaştıkları sırada hamamın önünde bekleşen asesleri gördüler. Şahin şüphelenip meydana bağlanmış atların arkasından olacakları gözetlemeye başladı. Hamamda bir telaş olduğu, çevre esnafın hareketlerinden ve meydana birikişlerinden belliydi. Önce bunu her zaman çıkan marazalardan birine yordular. Muhtemelen yine hamamda bir düğün cemiyeti kurulmuş, hamamın erkekler bölümü de o gün kadınlara tahsis edilmiş, düğün alayı göbek taşında eğlenirken davetli zengin hanımlardan bazılarının mücevherleri kaybolmuş, bunun üzerine asesler ve yeniçeri kollukları gelmiş olmalıydı. Çünkü bu tür büyük eğlencelerde hamam natır ve tellakları müşterileri oyalarken soğuklukta saç düzenlemek ve kaş yapmak üzere bekleşen meşşatalar misafirlerin eşyalarını karıştırıp değerli birkaç par'

146

çayı ortadan yok ederler, bu yolda külhan ile de ortak çalışırlardı. Sonuçta pek çok mücevher çarşı mezatlarına düşer, el değiştirirdi. Son zamanlarda işi ilerletip bedestende iki sarrafı da işin içine katmışlar, şehirde yegâne olup şöhreti dillere destan üç mücevher takının taklitlerini ürettirip takı sahibi zengin hanımlar hamama geldiği vakit sahtesiyle değiştiriver-nıişlerdi. Kara Şahin bu tür dolapları, külhan babasının kendisine verdiği bir kutuyu çok acele bedestende bir kuyumcuya götürüp de, adamın kutuyu açtığı vakit sevincinden ne yapacağını şaşırmışçasına derhal kutunun içindekini değiştirip hiç geç kalmadan geri götürmesini tembihlediği gün keşfetmişti. Bir keresinde de aynı kuyumcu iki saat içinde, daha mücevherlerin sahipleri kirlerinden arınmadan, gelen parçanın sahtesini imal ederek hamama geri göndermişti.

Böyle marazalı günlerde hamamın içindeki tartışmalar dışına taşar, düğünün tarafları birbirlerini hırsızlıkla suçlayıp kavga eder, ardından kocaları da gelip kavgaya karışır, o sırada Tomruk Emini, asesler, Muhtesip Ağa ve hatta Yeniçeri Ağası bile devreye girer, onları sulh ettirir, bunun karşılığında da elbette acılı ailelerden rüşvetler alırlardı. Ne ki Şahin ile Yeye'nin şu anda gördükleri manzara pek böyle bir kavgaya benzemiyordu.

"Yeye!.. Hırsızlık mı yine, ne dersin?"

"Sanmıyorum Şahin Ağam, etrafta ne cırtlak çocuk zırıltısı, ne küfürbaz kocaların anırmaları var."

"Haklısın, biraz bekleyelim mi?"

"Olur."

"Sakın kendini belli etme."

Çok beklemeleri gerekmedi. Tomruk Emini ile iki adamı Çevrelerine korku yayarak hamamdan çıktılar ve seyislerin getirdikleri atlarına binerken külhan yoldaşlarına bağırıp çağırarak küfürler edip gittiler.

147

Tomruk Emini'nin bu külhan ziyareti pek hayra yorulamaz-dı. İkisinin de sorularla dolu bakışları bu yüzden erken buluştu. İkisi de bir cevap bulamadan düşünmek üzere gizlendiler. İçeri girip girmemek konusunda şüpheleri vardı. Belki içeri girmeden neler olup bittiğini öğrenmek daha iyi olacaktı. Nasıl olsa arkadaşlarından biri şimdi esrar tüttürmek için dışarı

çıkardı.

Yanılmamışlardı. Edindikleri bilgiler tam da korktukları gibiydi. Asesler 22-23 yaşlarında bir delikanlıyı arıyordu. Lakin onların tanımlamaları Şahin'e pek benzemiyordu. Bu yüzden Macar hekime içinden bir kez daha teşekkür etti. Adam harikalar yaratmıştı. O kadar ki işte külhan kardeşleri bile arananın Şahin olup olmadığı konusunda şüphedeydiler. Kara Şahin rahatlamış, Yeye'ye ameliyat ile yukarı kaldırılan kaşları hakkında kısa bir açıklama yapmış, aranan kendisi olmakla birlikte şimdilik korkulacak bir şey olmadığını söylemişti. Ancak yine de külhana gitmenin tehlikeli olacağı kesindi. Birisi tarafından teşhis edilmenin veya külhancı baba tarafından sorguya çekilmenin sonucuna katlanamazlardı. Bu yüzden Topaç Yeye içeriye yalnız girdi. Yükte hafif pahada ağır bir iki parça perakende eşyayı küçük bir bohçaya koyup kimseye sezdirmeden

Şahin'e geldi.

Ok yaydan fırlamıştı bir kez. Artık gidecek yerleri de yoktu. Şahin, Yeye'yi orada yalnız bırakmayı, Yeye de zaten onsuz bir yerde kalmayı istememişti. Birbirlerini teselliye kalkıştılar. En azından külhandaki sefil ve düzensiz hayatın kendilerini bir gün kötü yola düşüreceğini söyleşip başlarına gelen çaresizliğin ağırlığını hafifletmeyi denediler. Şahin, Tomruk Emini kendisini bulmadan katili bulmak zorunda olduğunu biliyordu. Ama henüz hiçbir delil veya bulguya sahip değildi-Üstelik şimdi her ikisi için sığınacak bir çatı altı da kalmamıştı. Yeye'nin sebebi olmuş, onu kendi macerasının peşine takıp

148

sürüklemek üzereydi. Bu delikanlıdan ayrılmanın iyi olacağını, onu tehlikeye atmamak gerektiğini düşünüyordu. Lakin nereye bırakır, kime emanet ederdi?!.. Eğer onu İstanbul sokaklarından başıboş bırakırsa mutlaka bir haneberduş serseri eline düşer, sokakların rüzgârında savrulur giderdi. Öyle sanıyordu.

Gedikpaşa'dan Bayezit'e kadar yürüdüler. Gün inmiş, sokaklar tenhalaşmış, el ayak çekilmişti. Biraz sonra Yeniçeri Ağası'nın adamları kol gezmeye başlarlardı. Fenerleri yoktu ve fenersiz yakayı ele verdikleri vakit mutlaka sorguya çekilirler, söyleyebilecekleri yalanlara da hiçbir kolluk neferini inandıramazlardı. Bunun için bir an evvel sığınacak bir çatı bulmaları gerekiyordu. Köpek havlamaları sıklaşmaya başlamış, sokaklarda nal sesleri kesilmiş, şehir iyiden iyiye ıssızlaşmıştı. Bayezit Meydanı'nda ağır adımlarla bastonlarının yere vuruş sesine takılıp yürüyen birkaç yatsı cemaatinden gayrı kimse yoktu. Yakınlardaki evlerin ve konakların bahçe kapıları çoktan sürgülenmiş, dışarıyla bağlantıları kesilmişti. Her geçen dakika aleyhlerine çalışıyordu. Ya çok acele sığınacak bir kuytu çatı altı bulmaları veya gizlice bir konağın bahçesine girip sabahlamaları gerekiyordu. Civar semtlere gitmek, artık çok zordu. Fatih'e gidecek olsalar Etmeydanı'ndaki yeniçeri kışlasının yakınından geçeceklerdi ki bu hayli tehlikeli sayılırdı. Çünkü bu civarda gece yalnız ve kimsesiz dolaşanların yeniçeri kışlasına kaldırıldığını, günlerce içeride köleleştirildiklerini anlatan hikâyeler türemiş, hatta bu yolda "Benli Civelek" başlıklı manzum bir destan bile yazılmış, Diyarbekirli Şahbaz Me-cit'in sesinden aylarca şehrin konaklarında, yalılarında, kasırlarında dehşetle dinlenip dilden dile korku salarak dolaşmıştı. Aşağıya, Kumkapı istikametine yürüyecek olsalar Kadırga tulumbacılarının hikâyelerine konu olma ihtimalleri vardı. Son Çare olarak Bayezit Hamamı külhanına sığınmak geldi akılları-

149

burada konaklayabilirlerdı. Q,

Yağmurdan kaçarken doluya ^^n^ûnZ^

duğunu o güne ^ "^^İ^P^" sinin de kanı donacak gibi oldu. Eşikte yıgıı P

150

27. Sual:

Kaf Dağı'ndan Gelecek Selvi Boylu Sevgili Kim?

Bayezit Hamamı'nın göbek taşında sereserpe uzanmış dört adamın çevresinde kurnaların başına öbeklenmiş bir yığın kaldırım kopuğu, dilbaz, şeytan tüylü zebellah adamlar... Hilekârlıkla ellerine geçirdikleri birini kısa zaman içinde kuru tahta üstünde bırakacak marifetler ve oyunlar bilen, feleğe kement atmış ne kadar gözü kara ayaktakımı varsa sanki bu akşam bu hamam kubbesi altında toplanmıştı. Aralarında şehir oğlanı veled-i zinalar, uçkuru baldırında ahlaksız kopuklar, Cezayir flarlı pırpırı cilasun şıkırdımlar hepsi bellerinde birer peştamal ve ayaklarında takunya ile yarı üryan ortalıkta kimisi geziniyor, kimisi yatanlara ve oturanlara hizmet ediyorlardı. Şişmanı, tıknazı; orta boylusu, cücesi; uzun saçlısı, dazlağı; saçı sakalına karışmışı ile matruşu birbiriyle adeta fısıldar gibi konuşuyor, bunu da göbek taşında natırların keselediği ağalarına hürmet sayıyorlardı. Kara Şahin İstanbul'daki bütün fanatik

151

yobazların ve maceraperest serserilerin bir araya toplandıklarını sandı. Dışarıda görse başındaki yağlı keçe külah, ayağındaki potur, omuzundaki gömlek, entari, kuşak, yelek, cepken veya barataya göre kimlik biçeceği bunca adamın buradaki ortak özelliği çıplaklık ve ortak bir amaç için toplanmış olmalarıydı. Hepsi İstanbul'un çeşitli katmanlarından özel olarak çağrılmış, işe yarar bıçkınlar olarak buraya gelmişlerdi. Yeye ile birlikte hamamın kapısından girdiklerinde misafirleri karşılamak ve sosyal durumlarına göre onları halvet, soğukluk, mabeyn veya göbek taşına yönlendirmek üzere görevlendirilmiş adamın azarlamasıyla karşılaşmaları bu yüzdendi. Uzun kara saçlı, pos bıyıkları makas yüzü görmemiş sakallarına karışan hamam takkeli ve takunyalı bu adam Bayezit Hamamı'nın destebaşısı olmalıydı. İstanbul hamamlarından bu geceye özel hizmet için çağırılan diğer külhan civanlarının yanına görderdi:

"Sizi veled-i zinalar, burada ayak altında ne halt ediyorsunuz; size arka kapıdan gireceksiniz demediler mi?"

Başka ne bir soru, ne bir cevap. Şimdilik ayak altından arınmaları yetiyordu. İkisi de külhana açılan koridora girdiklerinde rahat birer nefes aldılar. Lakin heyecanları hâlâ ayaklarını titretiyordu. Neredeyse birbirleriyle bile konuşmaya, ne yapacaklarını sormaya mecalleri yoktu. Başlarına geleceği merak ederek derin bir korku ile külhana vardılar. Burada kendileri gibi birbirini tanımayan on kadar genç vardı. Külhan babası önce geciktikleri için sunturlu bir küfür savurdu, sonra üzerlerindeki kıyafetleri değiştirmek üzere ellerine beyaz Layhar gömlekleri, yüzleri için birer maske ile takunyalar tutuşturdu. Üstlerinde ne varsa çıkarıp çıplak bedenlerine gömlekleri giyindikleri sırada külhancı babanın talimatları ile içine düştükleri vaziyeti anladılar:

"Layhar'ın piçleri!. Bu gece külhanda Layhar'ın ruhunu şad eylemeye bakın. Horozumuz ötesiye kadar hizmette kusur et-

152

meyeceksiniz. Yürürken sessiz olasınız diye takunyalarınızın altına keçeler çakılmıştır, zinhar dikkat edin. Konuklarınız ne emrederse yapın, illa külhan namusuna halel getirmeyin. Tepsileri meyveden ve mezeden boş tutmayın, deve tabanı piya-leler asla horoz kanından eksik kalmasın. Çubukları zarafetle sunun, ateşi tiz götürün. Kimsenin keyfinde sıklet olmasın..."

Mesele anlaşılmıştı. O gece hamam eğlencesine şakilik yapacaklardı. Güzellikleri ve hizmet kaliteleri için İstanbul'un bütün hamamlarından seçilip getirildikleri belli olan külhan kardeşlerinden hiçbiri diğerini tanımıyordu.

Son yıllarda bazı devletlûlar, eşraf ağalan, yeniçeri zorbaları ile ayaktakımı arasında revaç bulan hamam meclislerinin kuralı bu idi. Göbek taşına "âlem" denir ve âleme giren veya çıkanlar yüzlerini bir maske ile örterek meclisin gizliliğinde kaybolur giderlerdi. Maske onlara eşit söz ve eşit davranış hakkı tanıyor, ayaktakımı ile devletlûyu birbirinden ayırmı-

153

yordu. Bu tür meclislerde olup bitenlerin tevatürleri istanbul'da günlerce çalkanır, bire bin katılarak anlatılır ve "âlem" kelimesi bambaşka anlamlar kazanırdı. Âlemlerin halk arasında konuşulan bir başka cephesi de oralarda yapılan devlet sohbetleri idi. Hamamların göbek taşlarında devlet erkânından birkaç kişiyle devleti eleştiren ayaktakımı toplanır, badeler, mezeler arasında gizli emellerin planları kurulur, yönlendirmeler, kışkırtmalar, şantajlar, pazarlıklar birbirini takip ederdi. İşin ilginç yanı, hemen bütün âlemlerde sultan veya vezirin bir akrebi de bulunur, o da olup bitenleri saraya harfi

harfine bildirirdi.

0 gecenin en coşkulu tartışması Deli Petro'nun İstanbul'a gelen elçisi üzerine açıldı. Elçi iki aydır İstanbul'daydı ve henüz sultan ile görüşememişti. Ama vezire söylediklerine göre Fransa ve Avusturya hükümetleri İran'ın Devlet-i Aliye ile Moskof çarlığı arasında taksimini teklif edecekti. Padişahın elçiyi kabulde gecikmesi ve bekletmesi, bu konu hakkında yaptırmakta olduğu tahkikatın uzaması idi. Üstelik de vezir hazretleri gizli bir siyaset gütmeye başlamış ve İran'ın yarısını alma yolunun açılmasını sağlayacak planlar yapmıştı. Ona göre şimdilik Avrupa sınırında yeni bir cephe açılması yarardan ziyade zarar getirirdi. Üstelik askerin hali ortada idi. İran'dan yenilgi haberleri geliyordu. Mazenderan ve Ceylan bölgesine

Moskof el koymuştu bile.

Kara Şahin eline tutuşturulan tepsi, şarap ibriği, çubuk, tömbeki, tütün, ateş, meze ne verirlerse hamamın içinde dolanıp duruyordu. Bir gözü daima Topaç Yeye'nin üzerindeydi. Pot kırmasından ürktüğü kadar başına musallat olacak bir beladan da çekiniyordu. İçkiyi fazla kaçıran serseri taifesinden birisi ona sarkıntılık eder diye tedirgindi. Yaklaşık bir saattir hamamın terletici ortamında içiyorlar ve gittikçe kendilerini bilmez hareketlerle seslerini yükseltiyorlardı. İçkinin, sıcağın

154

ve yüzlerdeki maskenin verdiği cesaretle hamam kubbesinde Sıra sıra sesler yankılanmaya başladı:

"Ağalar, beyler, efendiler!.. Bilir misiniz İbrahim Paşa gizli din kullanırmış!.."

"Evet ya, Ürgüp Ermeni'siymiş..."

"Sünnetsizmiş diyorlar, sünnet ettirelim."

"Sultanı parmağında oynatıyor zaar."

"Şeriat elden gidiyor ağalar! Zenneler, civanlar, civelekler, ortalık çocukları..."

Daha buna benzer herkes içindeki kurguları bir serbest kürsü gibi hamam kubbesinde çınlattıktan sonra önde biri el çırparak herkesi yönetmeye başladı. Şimdi koro halinde kubbeyi yine bir yeniçeri gülbangına boğmadaydılar:

Kâfir olup azanı Eski düzen bozanı Haklamak için biz anı Kaynatalım kazanı

Maskeli koronun yeniçerilere mahsus Hacı Bektaş kazanını kaynatmaya dair cesur sözleri ortalığa saçılırken köşedeki üç kademe basamaklı kurna başında oturanlardan birisi tepsisiy-le oradan geçmekte olan Şahin'e seslendi:

"Oğul!.. Aşk yolunda taban tepmekten yorgunuz. Hele şu tabanlarımı ov biraz."

Şahin bu sesi tanıyordu. İşte tam belanın ortasına düşmüştü. Yanındaki birkaç ayakdaşıyla kurna başına konulmuş gümüş sehpadan bir parça buz alıp şarabına atarken peştamalını toplayıp ayağını basamaktan aşağı sarkıtıverdi. Şahin, elindeki tepsiyi oradan geçmekte olan başka bir gömlekliye verip başını eğdi ve diz çöktü. Gömleği terden bedenine yapışmış °'arak denileni yapmaya başladı. Kaş altından Yeye'yi gözlü-

155

yor, başını yerden kaldırmıyordu. Bir aralık duyduğu sesten emin olmak üzere maskeli adamın yüzüne gizlice bakmayı denedi. Evet, oydu. Tomruk Emini. Bugün ters yanından kalkmış olmalıydı. Yoksa iki saat önce Gedikpaşa'da şerrinden kaçıp burada avucuna düşer miydi? Emin olmak için daha dikkatli dinleyerek sesini tanımaya çalıştı. Evet, gayet emindi. Tehlikenin tam ortasındaydı. Yanındakilere de dikkat etmeliydi. Yüzlerine doğru bakmak istedi ama gözleri daha ilk anda Tomruk Emini'nin pazusunda kilitlenip kaldı. Dövme ustası işini iyi ¦ yapmıştı. Adam kolunu hareket ettirdikçe engerek yılanının çatal dili adeta Şahin'e doğru uzanıverecek gibi oluyordu. Korktu. Bu dövmeyi Eyüp Tomruğu'nda yumruk yediği günlerden hatırlıyordu. Yanındaki adama Bıçaklı Pençe diye hitap ediyorlardı. Herhalde bileğinden dirseğine kadar uzanan hançer dövmesi yüzünden bu adı takmışlardı. Bu hançer de engerek başı kadar ürkütücü nakşedilmişti aslında. Neredeyse nakış üslupları bile aynıydı. Sert çizgiler ve ürkütücü ayrıntılar. Belki de aynı ustanın elinden çıkmışlardı. Eğer öyle ise bu ikisi arasında süren bir dostluk da olmalıydı. Neyse, şimdilik başını yerde tutmak en iyisiydi. Konuşulanları duyabiliyordu. Bıçaklı Pençe'yi razı etmek üzere dört kişinin pes perdeden ısrarlı yalvarma sözleriydi bunlar:

"Ağam! Dediğimi can kulağıyla dinle hele. İran'da bunca şühedanın al kanları kimin boynuna? Moskof kafiri ile iş tutanlara mı bırakmak lazımdır Âl-i Osman mülkünü?!.. Sokaklarda ırz ehli kadın sayısı ve helal rızık kazanan âdem sayısı azaldı. Şeriat, hakikat elden gidiyor. Senin esnaf arasında kadim bir itibarın var. Söz geçirirsin."

"İyi de ağalar, bunun için irade lazım, fetva lazım, ferman lazım. Ahmet'in yerine irade kullanacak bir şehzade lazım."

"Canım, ağam, ilimde kutup değilsen de mürekkep yala-mışlığın vardır. İspirizade ile Zülali Efendi'yi de yanına kattık

156

mı birisi fetva yazar, birisi ferman hazırlar; iradeyi sen kullanırsın."

"Tızmantırıl Agop ile Kürt Çelo çarşının hamallarını ve manavlarını derleyip toparlar; Deli Molla ile Muslu Beşe esnaf arasında dolaşır."

"Fenersiz Recep ile Tersane Tazısı, kalyoncularla leventleri sökün ettirir."

"Bir put-şiken sünnetini put-nişana değişirsek vebal alırız ağam."

"Moskof ayısı tabanını yalaması gerekirken Baku dilberlerini sineye çekmeye başladı diyorlar, gayret-i diniyye nerede kaldı?"

"Ağalar, misafirimsiniz, bu bahsi erteye bıraksak!.."

"Yok, yok!.. Bahis mühimdir, memleket meselesidir. Kaf Dağı'ndan gelecek yay kaşlı, servi boylu, mim dudaklı sevgili aşkına!.."

"Ağalar sizin bütün bu söyledikleriniz hamam âleminde mest iken değil, yatsıdan sonra dualı ağızlarda olmalı, öyle konuşulmalı değil midir? Koca Âl-i Osman'ın işleri böyle hamamda mı görülmeli?"

"Korkuyorsun anlaşılan!?.."

"Bre biz bu nişanı niçin taşırız sanırsınız? Deşeriz icabında... İlla ki bu mahal, o mahal değildir. Her şeyin yolu yordamı, usulü âdabı vardır, he mi?"

Israr edilen adamın kolundaki dövmeyi işaret ederek yüksek sesle söylediği son cümle kurna başında oturanların tamamının keyfini kaçırmaya yetmişti. Birden neşeler ve yudumlar derin bir sessizliğe dönüştü. Top güllesi meclisin ortasına düşmüştü ama etkisi Şahin'de görüldü. Tomruk Emini ayaklarını ovmakta olan Kara Şahin'i tabanıyla itti:

"Defol karşımdan kopuk oğlan, ayağımı acıttın!.."

Şahin sendeleyerek gerisin geri kaydı. Bu arada maskesi yüzünden çıkar gibi olmuş, yüreği ağzına gelmişti. Ayağa kal-

157

karken sesini değiştirerek "Bağışlayın efendimiz! Affediniz!" deyip çekildi. Birden konuşulanları duymuş olmanın cezası olarak tekmelendiğini sandı. En azından duymaması gereken şeyler duymanın bir bedeli olacaktı. Hiç olmazsa kimin eliyle cezalanacağını görmek için başını kaldırdığı sırada ısrar edilen adam ile göz göze geldiler. İkisi de birbirini tanıma ihtimaliyle aynı anda gözlerini kaçırdılar. O sırada Şahin'in gözlerine kurnanın üzerindeki mermere acemice kazınmış kalyon resmi ile uyduruk beyit takılı kaldı: ,

Şifa bulur pır ü alil Be dest-i dellak Halil

İ. i i Şahin oradan telaşla ayrılırken kalbi hâlâ Tomruk Emi-ni'nin korkusuyla inip kalkmadaydı. Kendisini yakaladığı vakit cinayetten tutuklayıp öldüreceğini sandığı adam ise o sırada buzlu bir kadeh şarap daha yuvarlayıp zihninden Şahin'i geçirmeye başlamıştı. İçkiyle buğulanmış zihninde onu iştahla her yerde arıyor, bulunca da iki ayrı kişiye birden satıyor, ölüsünü isteyenden evvel dirisini isteyenin vereceği altın keselerini hayal ediyordu. İshak Efendi'den alacağı bahşiş hiç şüphesiz İbrahim Paşa'nınkinden büyük olacaktı. Kazasker Efen-di'yi sorguya çekerken fazla hırpalamamakla iyi etmişti. Bunun şerefine bir kadeh daha içmeliydi. Hatta keşke onu adamlarına kaçırttığı vakit kaçıranların elinden kurtarmak gibi bir kahramanlık planı da kursaydı da güvenini tamamen kazan-

saydı!..

Hamam âleminde herkes sızıp kalınca Şahin ile Yeye de sabaha karşı küllerin üzerine yine sırt sırta uzandılar. Yeye yatar yatmaz uykuya varmıştı ama Şahin'in zihninde ertesi gün için bin bir düşünce dolaşıyordu. Kurnanın üstünde yazılı be-

158

yit açıktı: "Yaşlılar ve hastalar, Tellak Halil'in kurnasında yıkanmakla şifa bulurlar." diyordu. Besbelli ki hamam tellakları arasında sahip oldukları kurnalara damgalarını kazıma âdetinin bir uzantısı olarak bu adam da acemice bir şiir uydurmuştu. Çünkü tellaklar kurnalara sahip çıkar, oraya gelen müşteri memnuniyeti ölçüsünde bahşiş toplarlardı. İçlerinde seçkin müşterileri için özel hizmetler veren, keselemeden öte masaj yapanlar da vardı. Kurnanın üzerindeki kalyon resmine bakılırsa bu kurnanın sahibi tersane azılılarından veya kaçkınlarından olmalıydı. Bayezit Hamamı'nda bir kurna sahibi olmak önemli bir gücü elde bulundurmak ve çeteleşme eğilimindeki hamam tellakları arasında saygınlık demekti ki bir tersane ız-bandutu için bu çok da zor olmasa gerekti. Kendisi çalışsa veya başkasına kiralasa bile buradaki kurnadan oldukça yüksek bir gelir elde ettiği kestirilebilirdi. Beyitte yazılı olduğuna göre adı da Halil olmalıydı. Öyleyse burası ünlü Patrona Halil'in kurnası olmalıydı. Ah bir de, külhanbeyleri arasında adı efsane gibi dolaşan bu adamın kim olduğunu görseydi. Belki de bu gece karşılaşmışlardı ama yüzlerdeki maskeler kimin kim olduğunu gizliyordu. Bıçaklı Pençe dedikleri adam da önemli biri olmalıydı. İleride bu ismi tekrar duyacağından şüphe yoktu. Konuşmalar arasında duyduğu put-şiken (put kıran) kelimesinden İbrahim Peygamber'i, put-nişan (put diken) kelimesinden de Sadabat'daki havuzlara aslan, ejderha, yılan yanında kadın rölyefleri de diktiren İbrahim Paşa'yı anlamak mümkündü. İyi de Kaf Dağı'ndan gelecek yay kaşlı, servi boylu, mim dudaklı sevgili kim idi?

159

28.Sual: Bir Matem Damlası Kalbi Deler m!?

Hafız Çelebi başını yere eğip uzun uzun düşündü. Bir ailesi ve dolayısıyla bir çocuğu yoktu. Acaba bir delikanlının sorumluluğunu alabilir miydi? Eğer alacaksa ona lale yetiştirmeyi öğretmeyi ve medreseye gönderip okutmayı çok arzu ederdi. Karşısında bekleyen çocuk gerçi zeki idi, hatta çok zeki idi. Fiziği düzgün, ruhu latif, aklı bol, inancı temiz, yüzü güzel birisiydi ama delikanlılık çağına gelmişti, bu bahçede sürüp gidecek bir hayat hoşuna gider miydi?

Sonunda "Gayret bizden başarı Allah'tan!" diyerek kollarını iki yana açtı. Topaç Yeye ile Hafız Çelebi sanki baba oğul gibi kucaklaştılar. Hafız Çelebi bütün ömrünü çocuksuz geçirdiğine, Yeye de daha önce bir baba kucağı görmediğine ayrı ayrı kırık kalpler ile hayıflandılar. Hele Hafız Çelebi'nin mektep medrese bahsini açması Topaç Yeye'ye hemen her hayalinin üstünde bir armağan gibi gelmişti.

160

Kara Şahin, Bayezit Hamamı'ndaki âlemden sonra Yeye'nin bir gün kötü yollara düşürüleceğinden ve şehrin evbaş u kal-laş hezele güruhuna takılıp kalacağından korkmaya başlamış, onu bu çıkmaz yola girmeden kurtarmayı aklına koymuştu. Kendi peşinde olan adamların ona bir zarar vermelerine ise hiç tahammül edemezdi. Üstelik bu çocukta parlak bir zekâ vardı, iyi yetişirse çok yararlı işler yapabilirdi. O bir cevherdi, işlemeye sarraf gerekiyordu. Hafız Çelebi'nin yanında kalma teklifini kabul etmesiyle de bu sarrafı bulduğunu düşünüp derhal soluğu Kâğıthane Deresi'ndeki kaplumbağaların yanında almışlardı. Hafız Çelebi ise kendisinden sonra lalelerinin sırrını öğretebileceği bir evladı olduğuna sevinirken Yeye medresede okuyacağı kitapların heyecanını duymaktaydı.

Burası Kara Şahin ile yollarının ayrılma noktasıydı. Ama irtibatları kesilmeyecekti. Hatta aralarındaki anlaşmaya göre Topaç Yeye Hafız Çelebi'nin himayesinde, Kara Şahin'in sakladığı lale soğanını özenle yetiştirecek, bahar gelince de Nakşı-gül'ün katillerine çıkacak yolda beraber yürüyeceklerdi. Bunun için Kara Şahin'in bütün öyküsünü Hafız Çelebi'ye anlattılar. Çelebi onlara inandı, ikisini de sahiplendi ve karşısına alıp uzun uzun nasihatlerde bulundu. Topaç Yeye ilk defa o gecede, bir baba ağzından duyacağı sözler duydu:

"Oğul, sen çok zeki bir evlatsın, amma her kimde ki şu özellikler yoktur, aklı tam sayılmaz. Kişi odur ki dünya malından ihtiyacı kadarını alıp fazlasını yoksullara dağıta. Tevazuyu şereften daha fazla seve. ilim istemekten bıkmaya. Başkalarının ihtiyaçlarını gidermeyi küçük görmeye. Başkasındaki iyilikleri büyütüp kendi iyiliğini hiçe saya. Herkesi kendinden üstün göre..."

Hafız Çelebi, Yeye'yi sevmişti. Ama Kara Şahin'i sahiplenmekle bir risk aldığını biliyordu. Kolluk güçlerine haber vermeyecekti, ama onlarla başının belaya girmesini de istemezdi. Şahin mert bir delikanlıydı. Başından geçenleri anlattığı vakit

161

ona tamamen inanmıştı. Yüzünden yüreğinin temizliğini okuyabiliyor, konuşmaları arasında herhangi bir samimiyetsizlik hissetmiyordu. Ancak bu tecrübesizlikle ortalıklarda dolanıp durmasının sakıncalı olacağını, katil diye aranan bir insanın -kılık değiştirmiş de olsa- İstanbul şehrinde fazla saklanamayacağını biliyordu. Bunun için ona da nasihatlerde bulunmaktan geri durmadı:

"Efendi evladım! Yapacağın işleri bir bilene danış. Sakın ha, danışmayı terk etmekle doğru bulunmaz. Senin yürüdüğün yolda sabırsızlık sabırlı olmaktan daha yorucudur. Düşmanın büyüğü, hilesi gizli olandır; o halde düşmanlarının hilelerini başlarına geçirecek bir tedbir bulmadan ortaya atılma. Nice ucuz kazançlar vardır ki sonunda ziyana sebep olur. Sen en sonda kazanan olmaya bak. Hiçbir şeyi hemen halledeceğini zannetme. Gençlik hevesiyle olmayacak hayaller kurma. Senin gücün devletin gücünden büyük değildir. Çok umutsuz olma, ama tedbirli olmayı da bırakma. Bir şeyi çok umut etmek, umuda köle olmaktır. Dikkat et, fakirliğin en büyüğü ahmaklık; zenginliğin en üstünü akıldır. Aklını iyi kullan! Ortaya düşme, sebepler olgunlaşmadan sonuca yürüme. Arada sırada bir müddet geriye çekil, kalbini dinle, kendi yaptıklarını aklın ile değerlendir. Pişman olacağın şeyi yapma."

Hafız Çelebi gecenin sabaha evrilen saatlerine kadar her ikisiyle de uzun uzun konuşmuş, ertesi sabah yaşanacak veda sahnesinin etkisini azaltacak sözler söylemişti. Birbirlerinin kalp atışlarını dinleyerek uyudukları o gecenin derin acısı daha evvel nefesleri birbirine karışarak geçirdikleri gecelere kıyasla pek ağır olmuştu. İşte bu yüzden vedalaşmalarındaki hüzün, doğmakta olan güneşin bütün ihtişamını gölgelemiş, sabahın ılık meltemini trajediye dönüştürmüştü. Her ikisinin de-içlerinin titrediği o anda paylaştıkları yegâne sevinç umutlarını bağladıkları lale soğanının toprağa düşmüş olmasıydı. Gü-

162

neş Çağlayan sırtlarından yüzünü gösterdiği sırada Yeye, Hafız Çelebi'nin gösterdiği yerde bir çukur açmış, Kara Şahin de yine Çelebi'nin okuduğu dua eşleğinde, kuşağında sakladığı lale soğanını gömerek üstünü kapatmıştı. Laleye o anın ruhuna uysun diye "Katre-i Matem" (Matem Damlası) adını koydular. Hüzünlü kalpleriyle birbirlerine bakıp sevindiler. Hepsinin içi rahat idi artık. Geriye baharın gelişini beklemek ve Katre-i Ma-tem'in diğer eşini aramak kalıyordu. Bu arada Katre-i Matem'i her gün kontrol etmek, tilki, kunduz, ayı gibi yürürler ile kaz, ördek gibi uçarlardan korumak Yeye'nin görevi olacaktı. Ona bu işlerin nasıl yapılacağını da Hafız Çelebi öğretecekti.

Katre-i Matem'in duası bittikten sonra hiçbiri oradan ayrılmadı. Daha doğrusu hiçbirisi oradan ilk ayrılan olmak istemedi. Gök ağırlaşmış, üstlerinden bastırmadaydı sanki. Uzunca bir sessizlik oldu. Hiçbirisi başını yerden kaldırmıyor, ilk konuşanın öteki olmasını istiyordu. O sırada Yeye'nin çiy tanelerine karışan gözyaşları boşanıverdi. Şahin'e ne kadar alıştığını ve onu ne derece sevdiğini saklayamamıştı; koşup boynuna sarıldı. İşte bu onun çocuk yanıydı. Tombul bedenine, derin bilgisine ve zeki kavrayışına rağmen çocuk kalan yanı. Çocukluğunu yaşayamamış olmaktan arta kalan bu davranışı bile onun, Kara Şahin'i haklı çıkaran bir himaye zeminine muhtaç olduğunu gösteriyordu. Kara Şahin'e göre Hafız Çelebi onun için sükûnetli bir liman sayılırdı. Yeye'ye göstermekten çekindiği iki damla yaş yanaklarına süzülürken, biraz da bunun için ağlamanın ayıp olmayacağını düşünüyordu. İkisi birbirlerine sarılmış öylece kalakaldılar. Tam o anda hiç alışılmadık bir Şey oldu. Hafız Çelebi'nin bahçesinin üstünü kara bulutlar kapladı. Yalnızca bir küçük delikten yere silindir bir kütle halinde inen güneş ışığı yavaşça geldi, geldi ve dünyada birbirlerinden başka kimsesi olmayan bu iki insanın başı üstünde azıcık eğleşti. O anda sanki gönüllerinden kopup gelen sevgi ale-

163

vinin yakıcılığını taşıyan yanaklarındaki damlalar ile toprağa bıraktıkları Matem Damlası arasında bir bağ oluştu ve bulut kapandı, ışık oradan göğe çekilip gitti. Hafız Çelebi ikisine birden sarıldı:

"Şahin Oğlum! Katre-i Matem güzel bir çiçek açacak; inşallah senin bahtın da onun kadar güzel olur; illa ki her şeyi Katre-i Matem'e bağlı düşünme. Bakarsın açmayıverir, bakarsın kurt yer, bakarsın eşi bulunmaz, bakarsın..."

"Biliyorum efendim, elbette biliyorum. Katre-i Matem bana Nakşıgül'ün katillerini getirivermeyecek. Onları ben arayıp bulacağım. Katre-i Matem olsa da, hatta olmasa da!.." "İyi o halde, şimdi veda vaktidir."

Kara Şahin'in o günlerde kuşağında gezdirdiği söğüt yaprağı küçük bir çakısı vardı. Annesinin çok değer verdiği bir çakıydı bu ve onun ölümünden sonra tavandan dökülen incilerle birlikte kucağına düşmüştü. O da bu çakıya sanki babasından kalmış bir hatıra gibi sahip çıkıyordu. Birkaç gün evvel İncili Konak önünden geçerken aklına gelmiş, kapının tokmağını vurup kapıyı açan teyzeden ekmek dilenmek bahanesiyle onu içeri göndermiş ve bahçedeki kuyu çıkrığının altında, bıraktığı yerden alıp torbasına atıvermişti. Yeye'nin gözyaşlarını sildikten sonra bu çakıyı avucunun içine koymuş, itiraz etmesin diye de parmaklarını kendi elleriyle yummuş, dört el, iki kalbi ölünceye kadar birbirine kenetleyecek şekilde birbirini sıkmıştı. Topaç Yeye o sırada Baharistan kitabında okuduğu iki gencin öyküsünü hatırladı. Birbirlerine can adayan ve öylece ölen o iki genç belki de birbirlerini Kara Şahin ile Topaç Yeye kadar sevememişlerdi. Çünkü Kara Şahin istese onun için

ölürdü.

Kara Şahin ardına bakmadan giderken kulağında kalan son

cümleler Hafız Çelebi'nin lale soğamyla birlikte Yeye'yi de iyi yetiştireceğine dair müjdeler veriyordu:

164

"Oğulcuğum! Selim ve ince zevki hiçbir medeniyetten aşağı kalmayan atalarımızın çiçeğe bakışı, tabiatın her güzel şeyini sevmiş olmanın tezahürüyle onu üretmek, çoğaltmak ve gelecek nesiUerince yetiştirilmesine zemin hazırlayarak görünür kılmaktı. Türk, çiçeği ve bahçeyi atasından gördüğü bir gelenek diye de, dininin bedii anlayışı olarak da sevmiştir. Bilmelisin ki..."

* * I

-derkenar-

iki gencin öyküsü

Bir zamanlar yaşlı bir adam ah çekmeyi, gözyaşı dökmeyi âdet edinmişti. Bir dostu ona bunun sebebini sordu. O da anlattı:

Ben bir köle tüccarıydım. 300 liraya bir cariye satın almıştım. Yüzü aydan aydın, dudağı şekerden tatlı bir dilberdi. Işue ve naz mesleğinde onu yetiştirdim. Çok emek çektim. Çok gayret sarf ettim. Pazara götürdüğümde pazar kızıştı, müşteri çoğaldı, fiyat yükseldi. Satmadım, bekledim, ikindi bereketi, silahlar kuşanmış karayağız bir delikanlı atının üstünde çıkageldi. Benim cariyemi görünce atından indi, yanına yaklaştı, gülümsedi ve "Adın ne?" dedi. Cariyemin de ona gülümsediğini gördüm. Delikanlı bana döndü ue fiyatını sordu. "Kendisi tam ayar altın bebektir ve tam ayar bin altın eder," dedim. Hiçbir şey söylemedi. Oralarda biraz gezinip oyalandı. Sonra cariyenin avucuna gizlice bir şey sıkıştırıp gitti. Akşam olunca bunun yüz altın olduğunu gördüm. Şaşırmıştım. Ertesi gün cariyemin değeri daha da arttı. Ben satmayı geciktiriyordum. O gün ikindi vakti o delikanlı yine geldi. Yine kızın avucuna yüz altın bırakmış. Böyle dört gün devam etti. Beşinci gün delikanlıyı takip ettim. Kaldığı yeri öğrendim. Sordum, soruşturdum. En son atım satmış. Altıncı gün köle pazarına

165

yine geldi. Lakin cariyeyi yalnızca uzaktan seyretti. O gece kızın elinden tutup delikanlının evine götürdüm. "Benim bu gece acil bir işim çıktı. Bu köleyi sana emanet bıraksam yarma kadar kollayıp gözetir misin?" dedim. Önce kabul etmek istemedi, sonra razı oldu. Ben kaldığım hana dön- ' düm. Gece aralarında nasıl geçer, beraberlikleri ne şekilde yürür diye düşünerek yatağıma oturdum. Gece yansına doğru kapım şiddetle yumruklanmaya başladı. Açtım. Cariyem ağlıyor ve titriyordu. "Sana ne oldu; o genç ile aranızda ne geçti?" dedim. Ağlaması durmuyordu. Neden son-

ra mırıldandı "O genç öldü." "Bu nasıl oldu peki?

"Bu nasıl oıau peıu:

"Sen ayrılınca beni içeri aldı. Bana yemek getirdi. Ben yerken o oturup beni seyretti. Elimi yıkamam için leğen getirdi. Sonra bir yatak serdi. Üzerime misk ve gülsuyu serpti. Bana gözlerimi yummamı söyledi. Yumdum. Parmağını yanağıma koydu. 'Suphanallah! Bu ne güzel sevgili; ne etkileyici bir güzellik!' diyor, bunu tekrarlayıp duruyordu. Sonra birden, 'Allah'a aitiz ve ona döneceğiz!' ayetini haykırdı ve düştü. Gözümü açıp sarstım. Canını Al-

lah'a teslim etmişti."

lah'a teslim etmişti.

Cariyem bunları anlattıktan sonra sabaha karşı o gencin adını sayıklayarak ruhunu teslim etti. İşte benim bütün bu ağlamalarım o iki aşılan anısınadır. O iki temiz ve zarif genç gibisini belki bir gün bir yerde buluueririm diye dünyada dolanıp durmadayım. Yaşadıkça bu arayışımı sürdürecek ve böylece de öleceğim.

166

29. Sual:

- Şeyh Efendi! Müsaade

Ederseniz Soyunacağım!.

Kara Şahin duyduğu her yeni cümlede bir kez daha hayrete düşüyordu:

"Allah vardı, onunla beraber hiçbir şey yoktu. Şimdi de öyle, önce olduğu gibidir. 0 halde varlığını yok et ve bilinmezlik toprağına göm; çünkü gömülmeyen şey bitmez. Tefekkür kalbin kandilidir; o giderse kalp için ışık yok demektir. Ariflerin kalpleri ve sırları, nurların doğduğu yerdir. Seni birisi hak ettiğin şekilde övdüğünde, sen de o hali sana veren Allah'ı övmeye başla ki ariflerden olasın. Her varlıkta Allah'ı gör, her varlığı Allah suretinde gör. Bir gülün kesretinde ve bir lalenin vahdetinde Allah ile ol."

Anlatılanlar sanki daha birkaç gün evvel Kâğıthane'deki o gecede Hafız Çelebi'nin ağzından dökülen cümlelerdi. Oysa Şimdi Beşiktaş'ta Çırağan Yalısı bitişiğindeki Mevlevihane'nin semahanesinde vaaz eden bir şeyhi dinlemekteydi. İki insa-

167

nın anlatış üslubu, anlattıkları konular, tonlama ve vurgulan bu derece birbirine benziyorsa eğer, her ikisi de aynı hocanın dizleri dibinde yetişmiş olabilirlerdi. Çünkü ikisi arasındaki fark yalnızca mekânlarda idi. Birincisi Cendere Deresi'nin şırıltı akisleriyle beslenen mütevazı bir kulübe, diğeri Boğaziçi'nin ihtişamlı manzarasıyla dolan bir sahil saray. Birincisinde, işi, açtırdığı çiçeklerle gönüller imar etmek olan bir bahçıvan; ikincisinde, imar ettiği gönüllerde çiçek açtırmak isteyen bir şeyh. Birincisinin gönül tarhları bahçesinde, ikincisinin bahçe çiçekleri gönlünde. Birincisi çiçeklerin mevsimini ruhunda yaşıyor, ikincisi mevsimin çiçeklerini çevresine yığıyor. Birincisi çiçek aşkını mesleğe dönüştürmüş, ikincisi aşk mesleğini çiçekle icrayı tercih etmiş. O kadar ki, semahanenin pencereleri önüne, namaz kılınan mescidin safları arasına dizi dizi saksılarda rengârenk çiçekler bile koydurtmuş. Hem de zemheri soğukları kapıda bekler, İstanbul'a ilk karlar düşmeye hazırlanırken. Aynı sohbeti iki ayrı mekânda aynı şekilde dinlemek Kara Şahin'in ham gönlünü pişirecek gibiydi. Şeyh Ahmet Dede sanki Hafız Çelebi'nin kaldığı yerden devam ediyordu:

168

"İçinde su şırıltısı duyulmayan bir Türk evi düşünmek zordur. En seçkin mevsim çiçekleri o evlerin hiç olmazsa nakışlı tavanlarında bekler. Çiçekler, yüce Tann'nın kudretinin incelikle, zevkle belirginleşmesine mazhar olmuşlardır. Her ibadet, çiçeklerin cana can katan kokuları arasında gönülden bir rabıta olur. Siz de Mevlevihane'mizin cumbalarına, pencere alınlıklarına, sahile bakan bütün cephelerine çiçek tohumları ekiniz. Bahçeyi lale soğanlarından boş bırakmayınız. Bu senenin en güzel laleleri bizim bahçemizde yetişsin inşallah. Ta ki sultan efendimiz gibi devletlûlar da onları görmeyi teşrif etsinler, halkamıza dahil olsunlar."

Kara Şahin, bir an öksürüğünü zaptedip sözün burasında dikkat kesildi. Ocakta yanan odunların karşısında ateşin sıcaklığı hızlı tesir etsin diye dermansız kalan kollarını ve bedenini sıvazlarken "Fırsatı kaçırdınız dedem! Bu senenin en güzel lalesi çoktan toprağa düştü bile!" diye geçirdi içinden.

Yeye'yi Hafız Çelebi'ye teslim ettiği günden sonra kendisi için de bir sığınak aramak zorunda olduğunu biliyordu. Katre-i Matem'in açtığı zamana kadar, bütün bir kış boyunca, aslında yapılabilecek fazla bir şey de yok gibiydi. Şimdilik fırtınaların dinmesini, ortalığın yatışmasını, izinin toza karışmasını beklemek uygun düşerdi. Belki bir kış geçmesi, Katre-i Matem'in açacağı günlerin gelmesi gerekiyordu. Avare olmuştu. Üç gün sokaklarda dolanıp durmuş, kendine bir çatı bulamamıştı. Şiddetli bir yağmurun altında, öksürük nöbetleri geçirmiş ve titremesi hummaya çevirirken yolu buraya düşmüş, "Soyunmaya geldim!" deyivermişti.

Mevlevi tabirince "soyunmak", dervişliğe girmek demekti ve tasavvufta dünya ilgilerinden ve meşgalesinden ayrılıp Allah yolunda olmayı ifade ediyordu. Neden birdenbire "Soyunmaya geldim!" demişti, bunda mevsimin kışa yaklaşması mı, kalacak bir yerinin bulunmayışı mı, hastalığına gösterilmesi

169

gereken acil tedavi arzusu mu, Hafız Çelebi'nin bir müddet ortadan kaybolma tavsiyesi mi, dervişlerin sükûnet içinde hayat sürmeleri mi, içinde oluşan manevi boşluk hissi mi, yoksa burada anlatılanların ruhuna uygun gelmesi mi etkili olmuştu, bi-, lemiyordu. Bütün bunlar bir anda zihninden geçiveren şeylerdi ve soyunmak için şüphesiz daha başka sebepler de bulabilirdi. Ağzından öylesine çıkıveren bu cümlede isabet ettiğine karar verip tekrarladı:

"Evet efendim; müsaade ederseniz soyunacağım!" Şeyh Efendi onun birkaç zaman tekkede ense yapmak üzere gelen sokakta kalmışlardan biri olduğunu, bu ani kararın sıcak aş ile yumuşak yatak arzusundan kaynaklandığını düşünüyordu. Çünkü kış kapıdayken üzerindeki döküntü kıyafetler onun soyunma arzusunda samimi olmadığını hemen ele veriyordu. Buna rağmen Şeyh Efendi onu kırmadı, içinden zavallının "Soyunmaya geldim!" deyişine gülmek geçiyordu ama dudaklarını ısırdı, yalnızca şöyle fısıldayabildi:

"Soyunmak kolay evladım, amma seni evvela bir giyindir-meliL Talep ve arzu, şan değildir; asıl şan iyi ahlaktır. Burası güzel ahlak içindir. İnsanın giyinebileceği en iyi elbise güzel

ahlaktır."

Sonra da iki kez elini çırptı. Kapıda beklemekte olan meydancı huzura girip diz çöktü:

"Buyurunuz efendim!"

"Götür bu canı. Kazancı Dede bir kat urba verip bir hücreye yerleştirsin. Derman Dede de hastalığına baksın."

Şeyh Efendi Kara Şahin'e "can" demişti. Sanki annesinin ona "canım!" demesi gibi. Taşlıktan derviş hücrelerine yürürken birkaç haftadır ilk kez içinde korku taşımadan derin bir nefes aldı. Katre-i Matem baharda topraktan çıkasıya kadar kendisi de burada gözlerden nihan olacak, korkusuz ve huzurlu bir kış geçirecekti. Öyle umuyordu.

170

Derman Dede gençliğinde hekimlik tahsil etmiş bir dervişti. Kara Şahin'in üstündeki her şeyi çıkartıp kuru keçelere sardı, derviş hücrelerinden birinde bolca ateş yaktırıp terletti, özel hazırladığı papatya çayları içirdi ve gece boyunca başından hiç ayrılmadı. Sayıklamalarını dinledi, elini bırakmadı. Şahin daha sonra o ilk geceyi hep bir hikâye ile birlikte hatırladı. Rüyasında mı görmüştü, Derman Dede başucunda bir kitaptan yüksek sesle okumuş veya birine mi anlatmıştı, kestire-miyordu. Bildiği, Mevlevihane'de geçen ilk gecenin sonunda Mecnun'un Leyla'ya oları aşkının boyutunu öğrenmiş olduğuydu. Dervişlerin bin bir taneli tespihin çevresinde halkalanarak yaptıkları İsm-i Celal zikrinde, ortada dolaştırılarak dervişlerin nefesleriyle okunmuş şifalı sudan içerken de, şeyh efendiye görünmek ve durumunu arz etmek için huzura götürülürken de aklında bu hikâye vardı.

III

-derkenar-

mecnun'un leyla'ya olan aşkı

Günlerden birinde Mecnun'a rastlayan gönül ehli bir yolcu sordu:

"Leyla hakkında ne biliyorsun? Bana Leyla'dan haber ver!"

Mecnun o anda baş aşağı yıkıldı, yola serilip kaldı. Sonra inler gibi mırıldandı:

"Bir kere daha Leyla de! Benden bir şeyler sorup durman beyhude. Madem Leyla diyorsun, soruna cevap olarak Leyla adı kâfi değil mi? Ne kadar mana incisi delinse, yine de Leyla adı kadar değerli değildir. Leyla'nın adını andın mı, cihan içinde cihanlara sır söyledin demektir. Leyla adı hatırımda dururken başka bir adı bir an bile ansam küfürdür bu."

171

Bunu duyan o gönül ehli şu şiiri söyledi: Mecnun ki "La ilahe illa!" der idi Teklif-i visal eyleseler la der idi Sol mertebe meftun idi Leyla'sına kim Mevla diyecek mahalde Leyla der idi Mecnun bunun üzerine toparlanıp oturdu. Toprağı karıştırmaya başladı. Sanki orada bir şey arıyor, eşeliyordu. Adam dedi ki:

"A biçare, ne arıyorsun?" Mecnun bir ah edip cevap verdi: "Elbette Leyla'yı arıyorum."

"İyi ama Leyla yerde ne gezer; öylesine berrak bir incinin yol toprağında ne işi var?"

"Elbette o melek yaratılışlı yerde, toprakta olmaz, ama ben onu nerede olursa ararım. Belki bir an gelir, bir yerde buluueririm."

Mecnun "La ilahe illa (.. .dan başka ilah yoktur)" diyordu. Leyla ile kavuşma teklif ettiklerinde ise "la (hayır)!" diyordu. Leyla'ya o derece tutkun idi ki, bazen şaşırıp "Mevla" diyeceği yerde "Leyla" deyiveriyordu.

172

II. BÖLÜM

Düğüm: Bu Şehr-i Sitanbul ki...

(Mayıs 1730)

Kendisiyle sevineceğin şeyler az olsun ki,

kaybettiğinde üzüleceğin şeyler de azalmış olsun.

30. Sual:

- Hangisini Alayım Saki!.. Gülü mü,

Kadehi mi, Seni mi?

İkindi güneşinin nisan ıtırlarına yansıyıp oradan çaldığı renkler ile havuzun fıskiyelerinde kırıldığı bir bahar eğlencesinin tam ortasındaydılar. Sadabat'ın tam da tenezzüh günleri yaşanıyordu. Fatma Sultan ile nedimelerinin eğlendikleri harem bahçesinden şuh kahkahalar ile def sesleri geliyordu. Yine dizelerin cümlelere baskın geldiği bir meclisti. Havuzun çevresinde dizi dizi sofralar, sofraların başında peykelerinde oturan hanımlar, arkada bir hanende takımı ve köçekler, mezeleri ve badeleri taşıyan hizmetkârlar... Bahçenin dışında, derenin iki yanında kadınların ve erkeklerin öbek öbek oluşturdukları küçük gruplar, uzaklarda ağaçların altında salıncağa binen genç kızlar ve onların çevresinde dolanıp duran delikanlılar, oyuncakçılar, seyyar satıcılar, atlar, süslü öküz arabaları, hokkabazlar, ateşbazlar. Bir de çevreye yayılırken birbirine karışan saz nağmeleri ve eğlence sesleri... Sadabat'ın lale zamanı.

175

İbrahim Paşa, Fatma Sultan'ın yanına otururken kulağına onu sevdiğini fısıldayıp sonra sohbete başladı:

"Mah-cemalim, ay yüzlüm! Pederiniz sultan hazretlerinin mahsus selamlarını takdim ederim size. Elçi kabulünde beraberdik bugün. Üsküdar'da bir Mekteb-i Berr-i Hümayun açmayı planladık. Malum, geçen ay mücellithanemiz kurulmuştu; matbaada basılan kitaplardan ilk ciltlenen on tanesini pederiniz haşmetmeab hazretlerine arz ettik. Pek mahsus oldular."

Paşa anlattıklarından Fatma Sultan'ın sıkıldığını görüp lafı değiştirmek istedi. Böyle durumlarda, Fatma Sultan'ın pek sevdiği, şiirsel cümleler kurma yolunu seçer, ona iltifatlar

ederdi.

"Neyse geçelim şimdi devlet umurunu; şad eylemek için gözlerimin nurunu. Şu güzel günde azıcık keyfimize bakalım mı; sultanımın izni olursa eğer gönül kandilimizi yakalım mı?!.."

Fatma Sultan, gençliğin ve güzelliğin ateşiyle cevap verdi:

"Hay hay efendim, şah-ı menendim!.."

"İşte size Nedim'i getirdim, şehir oğlanını; mısralarıyla kaynatsın diye meclisin kanını."

Fatma Sultan çevresine bakındı. Evet, şair Nedim işte oradaydı. Sevindi. Şiiri eskiden beri pek severdi. Gerek saray kütüphanesinde, gerekse özel kitaplığında bulunan divanlardan sık sık şiir okurdu ama Nedim'in şiirleri bambaşkaydı. Onun zarif ve şuh ifadelerinde bir kadın ruhuna hoş gelecek her şeyin bulunduğuna inanırdı. Şiir merakı onun sözlerini de şiir-selleştirmiş gibiydi. Paşanın kafiyeli cümlesine billur bir şakıyışla karşılık verirken o da maharetini gösterdi. Mecliste sanki bir kafiye oyunu oynanıyordu:

"Şakısın o halde Bülbül-i Şeyda'mız ve devam etsin safamız."

"Sazendeler dokunurken udların tellerine, Nedim mısralar döksün o zarif ellerine."

"Çırağan faslında bir gece çalalım felekten."

176

"Bal süzelim arıdan, renk alıp kelebekten." "Meclis donatılsın baştan başa, gelsin yine badeler." Atışmanın burasında söze Nedim Efendi de karıştı. Bu, birkaç dakika içinde meclisin nüktelerle, zeki hayallerle dolmaya başlaması demekti. Zira o günlerde Nedim'in şöhret rüzgârı pek kuvvetli esiyordu. Yıldızı parlamış, her meclisin çerağı olmuş, gönüller aydınlatıyordu. Gerçi yazdığı şiirlerin, diğer şairler tarafından değersiz ve ilkel bulunduğu zamanlar olmuştu ama halk da pek seviyor, bazıları bestelenip dilden dile dola-Ş'yordu. Nedim Efendi'nin mısraları, beyitleri, gazelleri, şarkı-

177

lan, kasideleri derken bütün bir İstanbul mesirelerinde şuh kahkahalar, oynak musiki nağmeleri ve hafifmeşrep bir rindlik hüküm sürüyordu. Vezir onun bu yönünü birkaç yıl evvel keşfetmiş, her meclisine çağırıyor, bahşişler, ihsanlar ile gönlünü hoş ediyordu. Hatta iki ay evvel sultanın da teşrif ettiği bir' helva sohbetinde okuduğu şiiri beğenince dayanamamış, ağzı-nı pırlanta ve incilerle doldurmuştu. Tabii padişah hazretlerinin sitemine de katlanarak.

Nedim Efendi de işini iyi yapıyordu. Cinsel tercihlerinde aykırı biriydi ama meclis adabını biliyor, her nabza göre şerbet veriyordu. Tavırlarındaki açıklık ve şiirlerindeki güç ile bir kafiye yakaladı mı derhal taşı gediğine koyuyor, söz sırası kendisine gelmeden konuşabiliyordu da. Fatma Sultan'ın "...gelsin yine badeler" arzusuna kafiye uydurmaktan kendini alamayışı işte böyle anlardan biriydi:

"Şarap yaşlıca olsun, çalsın oynasın tazeler." İbrahim Paşa Nedim'in bu uluorta kafiye gösterisinden hoşlanmasa da onu gücendirmek istemedi. Küçük bir sitemle

geçiştirmeyi yeğledi:

"Söylesin sırayla herkes, ortaya söz atılmasın; felekten

kâm alalım ve kaşlar çatılmasın."

Fatma Sultan ortamı yumuşatmak istedi:

"Nedim nâmına bir şâir-i cihan var imiş madem, yeni bir şarkı tertibiyle bizleri etsin hürrem."

"Hem bu şarkı yalnızca bu salonda okunsun, hayal anlatsın, ama hakikate dokunsun."

"İşte bir imtihan sana ey şair-i zamane; işte saz, işte meclis, yoktur artık bahane!.."

"Ferman sizin efendim, boynum kıldan ince, hele güzel cariyeler de şu meclise gelince; bunca ilham perisi kafiyeme redifken, efendime bir değil bin şarkı sunarım ben."

"Kalem kâğıt amade!"

178

"Bir kadehçik de bade!"

"Şakilik şanındandır."

"Efendimin ihsanındandır."

"Pervaneniz olsam da aklınıza takılsam."

"Gecenize mum olup erisem ve yakılsam."

Nedim cümlesinin burasında birden durdu. Karşıdan elinde bir tepsi, üzerinde de lale görünümlü iki dolu kadeh ile gelmekte olan bir Leh cariye görmüştü. Yakasına bir gül takmıştı. Ağır adımlarla, izlendiğini bilerek ve şuh bükülüşler, kıvrılışlar ile yürüyordu. Kadehlerden birini İbrahim Paşa'ya sundu. İkinci kadehi sunmak üzere Nedim'e doğru yöneldi. Bu arada telaşından göğsünde takılı gül düşüverdi. Eğilip diğer eliyle gülü aldığı sırada mecliste derin bir sessizlik oluştu. Herkes Nedim'in nasıl teşekkür edeceğini merak ediyor gibiydi. Ama o daha teşekküre sıra gelmeden meraklı kulakları şuh avazesiyle doyurdu:

Bir elde câm, bir elde gül, geldin sâkiyâ Hangisin alsam gülü, yahud ki camı, ya seni*

İbrahim Paşa, Nedim'in harfendazlığını ve cariyesine işmar edişini kahkahalarla karşıladı. Yalnız onu daha fazla çıldırtmak için ertesi gün bu beytin başına ve sonuna başka beyitler ilave ederek bir gazele dönüştürmesini istedi. Saz sesleri yükselmeye, meclis ısınmaya başlamıştı. Bu yıl lale zamanının evvelki yıllardan daha şenlikli geçeceğini konuşuyorlardı.

Ne olduysa işte o sırada oldu. Birden, dört köşesinde ejderha başlıklı fıskiyeleri olan havuzun halka açık cihetinden nefes nefese kendini meclise atan bir adam belirdi. Muhafızlar

Bir elinde gül, diğer elinde kadeh ile geldin ey saki! Bilemiyorum hangisini alayım, gülü mü, kadehi mi, yoksa seni mi?

179

gafil avlanmışlar, neredeyse bahçenin ortasına kadar ilerlemiş olan adamı durdurmaya çalışıyorlardı. Aralarındaki tartışmanın gürültüsüne İbrahim Paşa müdahale edip adamı huzura çağırttı. Onu bir misafir gibi karşıladı. Titreyen bacaklarına ve elindeki ıslak, yarı yırtık, yosunlanmış ve çamurlu torbaya bakarak bir meczup veya dilenci zannetti. Lakin adam kararlı bir şekilde elindeki torbayı İbrahim Paşa'nın önüne koydu ve

kekeleyerek anlattı:

"Bu-bu-bugün Ha-Haliç kı-kıyısında ıs-ıs-ısandahmda balık tu-tu-tutu-tutuyordum... Yakınımda ağ atarak avlanan bir arkadaşım vardı. Ağlarının ağır bir şeye takıldığını ve zorla çıkardığı ağdan irice bir torba çıktığını gördüm. Arkadaşım, Murat Han devrindeki gibi Haliç'ten yine bir altın torbası çıktı diye seviniyordu. Ancak az sonra umutlan dehşete döndü. Çıldırmış gibiydi; sandalını sahile çekip torbayı attı ve kaçmaya başladı. İşte-işte e-efendim, o-o-o to-torba bu-budur; bi-bi-bil-mek i-i-iste-iste-istersiniz diye ge-ge-tirdim."

Ortalığı ağır ve iğrenç bir koku kaplamıştı. İbrahim Paşa önüne bırakılan torbanın içine bakıp bakmamakta önce tereddüt etti. İçinde ne olduğunu duyduğu kokudan dolayı hemen hemen tahmin edebiliyordu. Öncelikle böyle bir delilin neden kendisine getirildiğini anlamaya çalıştı. Meclistekiler burunlarını tutmaya başladıkları sırada elini torbaya uzattı. Bütün gözlerin üzerine çevrildiğini hissetmişti. Önce torbada duran şeyi ortalığa dökmeyi içinden geçirdi. Hayır, bunu yapmamalıydı. Sonunda torbanın kendisine doğru yere yapışık duran ağzını iki parmağı ile tutup kaldırdı. Suratını tiksintiyle buruşturdu ve burnunu tıkayıp öğürerek haykırdı:

"Allah kahretsin!.. Tomruk Emini derhal Kubbealtı'na çağınla!.. Meclisin sonudur!.. Seyisler hazırlansın, Topkapı'ya geçiyoruz!.."

180

31. Sual:

Âşıkı Manevi Dünyasından Uyandıran

Madde Ne idi?

Her şey ne kadar güzeldi! Neler neler öğrenmiş, kimleri ve kimleri tanımıştı. Eğer Nakşıgül'ün katillerini zihninden çıkarıp atabiliyor olsaydı burada mahşere kadar kalmaktan bahtiyarlık duyardı. Yüz sene önce Ohrili Hüseyin Paşa'nın, Boğaziçi'nin en güzel sahili diyerek kurduğu bu mevlevihanede Ahmet Dede'nin meclisinde bulunmak ruhundaki bütün fırtınaları dindirmiş, onu çırpınan, devrilen, yuvarlanan, akan, koşan ve nihayet düşen bir çağlayan iken duran, dinlenen, sükûn ile eğleşip biriken dingin ve asude bir göle döndürmüştü. Bir sonbahar yağmurunda kapıdan içeriye yalnızca birkaç zaman saklanmak için girmişti ama işte şimdi, lalelerin açmaya başlayacağı şu mevsimde, ruhunda saklanan her şey açığa çıkmıştı. Bütün bir kış boyunca o çelik ruhu Dede'sinin ellerinde hamur olmuş, yoğrulmuş, pişmiş, nimete dönmüştü. Ona, zamanın Abdülkadir Geylani'si gözüyle bakması ve öylece hür-

181

met göstermesi için iki ay geçmesi yetip artmıştı. Babası Eyüplü Memiş Mehmet Dede postnişin iken Vezir Damat İbrahim Paşa'nın da sık sık uğradığı ve dinlendiği bu tekke yalnızca Beşiktaş'ın değil Boğaziçi'nin bütün yalılarından daha muhteşem bir manzaraya sahipmiş. İki yıl evvel vezir, hemen yanı başındaki Murat Han'ın Kaya Sultan yalısını yenileterek eşi Fatma Sultan'a hediye etmiş, hatta içinde eğlenceler tertip etmeye başlamış, geceleri Çırağan fasılları yaptırtır olmuş. Vaktiyle Kazancıoğlu Bahçesi diye bilinen sahil, işte bu yalı yüzünden artık Çırağan adıyla anılıyordu.

Altı ay geçmişti. Geceler boyunca mevlevihanenin dingin hayatıyla Çırağan Yalısı'nın renkli dünyasını birbiriyle kıyasladığı, cumbalı, kameriyeli, şahnişinli yalının kış fasıllarındaki helva sohbetlerini ve şiirli musikili gecelerini, zarif kubbeli fevkani tekkenin ney ve bendirli akşamlarıyla ölçtüğü tam altı ay. Şimdi yaz bahar günleri gelmişti ve bütün ihtişamıyla bir cennete dönüşen şu sahilhane hiçbir yer ile değişilmeyecek kadar güzeldi. Son dört ayda hücresine misafir edindiği ve neredeyse sırlarını paylaştığı İranlı derviş Sejman Çan'ın anlattığı hikâyeler de, Hafız'dan ve Ömer Hayyam'dan okuduğu beyitler ile yaptıkları şiir sohbetleri de, hatta karşılıklı beyit ezberleyerek geçirdikleri gündelik hayatlarının lezzeti de bu çatıyı kendisi için vazgeçilmez yapıyordu. Kış gecelerinde Sel-man Çan'ın Türkçe, Şahin Çan'ın da küçüklüğünde öğrendiği Farsçayı geliştirme istekleriyle dolu şiir münazaraları ruhunda yepyeni pencereler açmış, derin sözler ve zengin hayallerle dolu şiir akşamlarına müptela olmuştu. Artık İran'dan Hafız, Hayyam ve Sadî; Türkten Fuzulî, Bakî ve Nef'î divanlarını neredeyse ezbere okuyor, mesnevihan olmasa da Mevlana'nın Mesnevi'sini ve Divan-ı Kebir'ini külliyen biliyordu. Kırklı yaşlarının başında olan Selman Can tekkeye gelmeden evvel İran ordusunda dizdar olduğu için sık sık İran'da halen savaşmak-

182

ta olan Osmanlı askerlerinin çektikleri maddi sıkıntıları, devletin kendilerini nerdedeyse unuttuğuna dair umutsuzluklarını, başından geçmiş macera dolu hadiseleri geniş tasvirler ile ve biraz da Acem mübalağası katarak anlatıp duruyordu. O kadar ki Şahin Can, neredeyse Vezir İbrahim Paşa'nın İran ile siyasi anlaşmazlıkları çözümsüz hale getirmek için özel çaba sarf ettiğini düşünür ve hatta buna inanır olmuştu. Selman Can, hayatına tıpkı Topaç Yeye gibi irade dışı girmişti. Bir farkla ki, Topaç'ı o himaye ediyordu; Selman ise onu himayesine alıp kısa zamanda iradî bir "can" oluvermişti. Altı aylık "can" yoldaşlığında merak ettiği tek şey, derviş kıyafetleri giydiği ve mevleviliğe soyunduğu halde tekkeye geldiği gün üzerinde bulunan İranlılara özgü kıyafeti büyük bir özenle katlayıp sakladığıydı. Bir gün mevlevilikten de soyunma ihtimali kalbini çizik çizik ediyordu anlaşılan.

Tekkede her akşam üstü yalnız kalıp Üsküdar'ın, Beylerbe-yi'nin, Çengel Köyü'nün camlarında günbatımlarını seyretmeyi âdet edinmişti. Bu küçük zaman aralığı onun Nakşıgül'ün hayali, düşüncesi, idealiyle baş başa kaldığı mutlu birkaç dakikadan oluşuyordu ve her defasında kederini dağıtmak için kurtuluşu, dervişlerle birlikte meydana atılıp dönmede buluyordu. Meydanda dönerken Nakşıgül'ü bir kez olsun aklından çıkaramamıştı.

"Soyunmaya geldim!" dediği günden itibaren on sekiz gün konuşma orucu tutmuş, yalnızca tekkedeki hayatı izlemişti. Mevlevi olmak isteyen herkesten aynı şey istenirdi çünkü. On sekizinci gün hâlâ soyunma fikrinde olup olmadığı sorusuna "Evet!" cevabını verdiğinde en ağır işler, uykusuz geceler birbirini kovalamıştı. Boğaziçi'nin karı, fırtınası, ayazı, boranı, dalgası, donu, buzu demeden tam bir kış, elek tellerini yiyerek hemen bitişik hücrede yaşayan meczup Elekçi Divane-si'nin yanında tam bir sabır imtihanı geçirmiş, sabahlara ka-

183

dar elde tespih gazel yaprağı misali titreyip durmuştu. Ömründe hiç deniz vasıtasına binmemiş olan Elekçi, Eyüp'ten Beşiktaş'a Kâğıthane Deresi'ni dolaşarak geçen ve Kadıköy ile Üsküdar'ı hiç bilmeyen uçuk bir adamdı. Geçen kış tekkenin tavuklarına dadanan bir tilkiye tuzak kurup yakalamış, iki gün sonra da kuyruğuna çıngırak bağlayarak salıvermişti. Bütün İstanbul, kış boyunca çıngırakla dolaşan o tilkiyi konuşmuş, avcılar bile onu vurmaya tenezzül göstermemişlerdi. Zavallı

hayvan!..

Tekkede hayat yatsı namazından sonra durağanlaşıp gece teheccüd vakti canlanıyor, hayli uzun süren seher zikri takatleri kesiyor ve dervişler, Aşçı Dede'nin matbah-ı şeriften gönderdiği çorbaya iştahtan ziyade rahatlama hissiyle yumuluyorlardı. Neyse ki geldiğinin üçüncü ayında sema yapan dervişler arasına katılmıştı da hizmeti azalmıştı. Lakin içinde çoğalan başka bir şey vardı: Nakşıgül. Onu bir türlü aklından çıkaramıyor, dervişân arasında İlahi aşk ateşinden bahsedildikçe onun bağrında Nakşıgül'ün hasret ateşi tutuşuyordu. Başkalarının İlahi aşk dediği şeyin, onun kalbindeki adı Nakşıgül idi. Ahmet Dede'nin, Kazancı Dede veya Derman Dede'nin anlattığı bütün sohbetlerde ve özellikle de Şair Dede'nin şiir gibi konuşmalarındaki aşk-ı İlahi bahislerinin her defasında Nakşı-gül'ü aklından silmesi gerektiğini kendisine telkin etmiş, ama her defasında onun içinde daha büyük bir hasretle çoğaldığını hissetmişti. Yine de bu aşk sohbetleri hoşuna gidiyor, ruhunu dinlendiriyordu!.. Bu tekkede şeyh efendiden sonra en ziyade Şair Dede'yi sevmişti.

Şair Dede, Süleyman Nahifi Efendi idi. Konuşurken sık sık "yani" diyen, iki lafından birisi "yani" olan Nahifi Efendi, Rumeli maliyesinden sorumlu defterdar idi ve Osmanlı devlet hazinesine hükmediyordu. Haftanın üç günü gelip zikre katılıyor, Ahmet Dede ile birlikte şiirler okuyor, üst perdeden

184

meseleler konuşuyor, aşktan, aşkın hallerinden bahsediyorlardı.

Süleyman Nahifi Dede bir gün yazdığı bir kitabın müsveddelerini şeyhi Ahmet Dede'sine takdim etmiş ve "Eğer lütfeder okursanız fikirlerinizi öğrenmek isterim!.." demişti. Dede Efendi aldığı tomarı o sırada kahve fincanlarını toplamakta olan Şahin Çan'a uzatıp "Hücreme iletilsin!" diye eline tutuşturu-verdi. Şahin Can, Şeyh Efendi'nin hücresine giden taşlık koridorda inci gibi yazılarla dolu tomarı hayretle okumaya başladı ve elbette hayran kaldı:

Dinle neyden bak hikâyet etmede Ayrılıklardan şikâyet etmede Der kamışlıktan kopardılar beni Nâlişim zar eyledi merd ü zeni Şerha şerha eylesin sînem firak Eyleyem ta şerh-i derd-i iştiyak*

Nahifi Efendi'nin dediği gibi şimdi bağrı şerha şerha ayrılık derdiyle yarılmış, ama bütün bedenini kaplayan özlemler şerh edilmekten çok uzaktı. Aylardır bütün benliğine dokunan ney, onun için de ayrılıkları anlatmakta, kamışlıktan koparılmanın derdiyle inleyip durmaktaydı. Ne Selman Çan'ın abartılmış Şehname öyküleri, ne Şems'in Mevlana ile olan trajedisi onu bu derece hayrete düşürmüştü. Hayır, hayır, Yenibahçe'deki konaktan koparıldığı günden bu yana ayrılık acısı ilk defa şimdi bir ateş olup benliğini sarmış gibiydi. Okuduğu satırlar

Neyin sesini dinle; bak nasıl hikâye ediyor, ayrılıklardan şikâyetlerini nasıl dile getiriyor? Diyor ki: "beni kamışlıktan kopardıkları günden bu yana, inleyişlerim kadın erkek herkesi feryada sürüklüyor. Ayrılık, bağrımı delik delik eyledi de içimdeki özleyiş derdi dillendirilmiş oldu..."

185

Mevlana'nın ünlü eseri Mesnevi'sinin manzum tercümesi idi. Çocukluğunda Farsça öğrenirken annesine sık sık bölümler, hikâyeler okuduğu kitaptı bu. Demek Şair Dede Mesnevi'yi Farsçadan tercüme etmişti. Hem de şiir şeklinde.

O günden sonra Mesnevi'yi baştan sona doğru hızla ezberlemeye başladı. İlk cilt neredeyse bitmek üzereydi. Bu arada ünlü İran şairlerinden Hafız'ın, Hayyam'ın, Sadî'nin ve Firdev-sî'nin şiirleriyle haşır neşir oluyor ve elbette her aşk beyti geldiğinde Nakşıgül'ü yeniden hatırlayıp bir kez daha hasret ateşine yanıyordu.

Baharın şevk ve şetaretle etrafa yayıldığı günlerden birin-deydi. İkindi zikri bitmiş, dervişan halka olup oturmuşlardı. Gözler Ahmet Dede'ye çevrilmişken o, "Faziletlü efendi hazretleri, birkaç kelam buyursanız, ruhumuz aydınlansa" de-yivermişti. Cümlenin muhatabı olan Şair Nahifi Dede de, bunu bir emir telakki edip veciz bir sohbete başlamıştı. O sırada Şahin Can ayakta beklemekte ve tekkenin pencerelerinden Çırağan yalısının bahçesindeki lalelere bakmaktaydı. Boğaziçi'nde sessizlik denizin sükûnetiyle bütünleşmiş gibiydi. Üsküdar ve Beylerbeyi arasında kayıklarından balık tutan köylülerin sesleri uzaklarda dalgalanıyor, Yahya Efendi ve Ortaköy yamaçlarındaki koyu yeşillikler arasından gelen bülbül seslerine karışıyordu. Aklında laleler vardı; Katre-i Matem vardı. Hayret ki hayret!.. Şair Dede de lalelerden bahseden bir sohbete başlamıştı. Şahin Çan'ın gözleri Çırağan yalısının bahçesindeki laleler arasında bir tanesine takılıp kalmıştı. Tepelerden aşan güneşin geride bıraktığı ışık ile yavaş yavaş kendisini kapatmaya başlayan ateş renkli bir laleydi bu. Şair Dede ısrarla laleleri anlatıyordu. Şahin Can, baktığı lalenin yapraklarını okşuyor, bağrındaki yarayı inceliyor, onunla konuşuyordu. Şair Dede lale diyor, Şahin Can lalelere koşuyordu. Oturduğu yerde olmadığı kesindi artık. Lale ile bahtiyar bir âleme

186

seyrana çıkmış, mekânaşımından zamanaşımına uzanıyordu. Tekkede hayal meyal bir şeyler olduğunu sezinliyor, Nahifi Efendi'nin beliğ sözleri ile o lalenin rengi arasında gidip gelen bir dünyada kulağına sözler ve sesler çarpıyordu. Uzunca bir müddet o sözler kavurucu bir ateş misali önce zihnine, oradan kalbine, ardından Nakşıgül'ün kızıl kanına, sonra gözlerine ve nihayet avuçlarına dökülesiye kadar gidip gidip geldi. Nahifi Efendi'nin her bir cümlesi bir kızıl lale olup kalbine dokundu:

"(•¦•) Ve elbette lale doğuludur, Hıristiyanlık kadar, Musevilik kadar, İslamiyet kadar doğuludur yani... Lale utangaçtır, taze bir gelin kadar, iltifat görmüş bir nazenin kadar utangaç yani... Lale altı yaprağıyla hercayidir, batılar ve kuzeyler kadar, alt veya üstler kadar... Lale sabr u sebatın, ölümden sonra dirilmenin adıdır yani, ekim mevsiminde ekilip nisan mevsiminde açacak kadar... Lalenin serencamı necip Türk milletinin tarihi sayılır yani; ikisinin de zaman atlasında yaptıkları yolculuklar sanki örtüşmektedir. Türk milleti de tıpkı lale gibi taşralı olarak nitelendirilmiştir yani. Çünkü o kırda, bozkırda yaşar. Ancak bozkırın tahakkümü onun elindedir. Yani bozkırda söz sahibi odur. Dolayısıyla oranın sultanıdır. Şehre geldiğinde yani, taşralı olarak nitelendirildiği için kabul görmez ve oradan uzaklaştırılmak istenir. Çünkü şehirde yaşayanlara göre yani, medeniyetten bihaber olan Türkler buraya yaraşık değillerdir. Tıpkı kırların çiçeği laleleri bahçelerine almayan milletler gibi yani. Bundan dolayı Avrupalılar Türkleri hep geldiği yere, bozkıra geri göndermek isterler yani. Bu isteğe kulak tıkayan ve şehirde bulunanlarla mücadele eden Türkler, önce şehre yerleştikten sonra yani, hem kurdukları üç kıtaya yayılan cihan devleti ile hem de oluşturdukları kültür ve medeniyet ile yani, bütün dünya milletlerinin dikkatini çekmiş, sonra da onların gıpta ile baktıkları bir hüviyete sahip olmuşlardır.

187

Böylece hor görülen, yani tahkir ve tazir edilen, küçümsenen asil Türk milleti tipti lalenin ışığı gibi parlayarak bütün dünya devletlerinin sultanı haline gelmiş ve tek güç konumuna yükselmiştir yani. Çiçekler içinde lale ne ise milletler içinde Türk odur yani. Ayrıca nasıl ki lale İslam'ın remzi olmuşsa yani, Türkler de İslam'ı temsil eden bir kimliğe bürünmüştür. Türk denince İslam, İslam denince Türk'ün akla gelmesi işte bundandır yani. Öte yandan lale, aşkın adıdır, hatta belki bağrın-daki karalarla âşıkın adıdır. Hani şu, bağrını firkat ateşlerinin yaktığı özge âşıkın yani... Kadife kadife lalenin taç yaprağı üzerindeki bir çiğ tanesine yıldırım düşüp de bağrını yakmış gibi... Yoksa yüzlerce lale isminde, bunca aşk ahengi ve şiirsellik bulunabilir miydi yani?(...)"

Şair Dede anlatıyordu. Şahin Can o arada kaç zaman geçti, ne oldu, bilmedi. Yavaş yavaş kendine geliyor, Çırağan bahçesindeki lalenin etkisi yavaş yavaş kayboluyordu. Şimdi buradaydı, ama zihni karmakarışıktı. Tekkede geçen günleri gözünün önünden akıp gitmedeydi bu sefer. Elifi nemed ve tennure içinde bambaşka bir kişi olduğunu hissetti birden. Daha geçen gün arkadaşları olan canlar sakalının genç yüzüne pek yakıştığını, yüzüne nurani bir simanın gelip yerleştiğini söylemişlerdi. Buna itiraz eden tek derviş Selman Can olmuştu. Çünkü Selman Can ona sık sık dışarıda başka bir hayatın olduğunu hatırlatıp duruyor; içinde Nakşıgül'e ait desenleri ve çizgileri sağlam tutuyordu. Ahmet Dede'nin nasihatleri ile Nahifi Efendi'nin sözleri altı aydır dinlenen, huzura eren, dünyadan sıyrılan, mücerret can bulan, soyutlanan ve adeta bir hayalet gibi şeffaflaşıp masivadan uzaklaşan ruhunu yoğurmuş, yeniden pişirmişlerdi, ama Selman Can, zihnine Nakşı-gül hayaliyle dolu bir hayatın da olduğu fikrini durmadan kazımıştı. İşte bu yüzden şu anda içinde bambaşka fırtınalar kopuyor, billurlaşan ruhunda dağlar yıkılıyordu. Bir yanı şarkı-

188

cıya âşıktı da, diğer yanı "Sen asıl şarkıya bak!" diyordu. Şarkıcıya âşık olan gencin hikâyesini ona geçenlerde Şair Dede anlatmıştı. Şimdi kendisini o genç gibi hissediyor, cumbalarından güneşin eksik olmadığı Çırağan Yalısı'nın bahçesindeki lale goncaları arasında açan o bir tek laleye, ateş rengiyle yemyeşil tarhların içinde yakut yüzük kaşı gibi duran o kızıl laleye, gözünün önünde renkten renge giren, pembeden çivide dönen, açan, solan, değişen, dönüşen, toprağa yeniden düşen ve ikiz soğan olup Nakşıgül'ün avucuna giren, oradan yanağında pembe, dudağında kızıl, omzunda çividi renge bürünen o tek laleye bütün benliğiyle koşuyor, yalvarıyor, uğruna ölüyordu. Annesi öleli ne kadar olmuştu? Ondan sonra başına neler gelmişti? Bir babası olsaydı son altı aydır yaşadıklarını ona kim yaşatabilirdi? Zavallı bir hayatta derbeder, çaresiz, savruluyordu. Yılları elinden kayıp gitmedeydi. Fırtınalı bir denizin ortasında gibiydi ve tutunabileceği tek dal Nakşıgül'ün aşkıydı. Onun için yapabileceği her şey anlamlı olacak, belki de kendisine yaşadığını hissettirecekti. Bu tekkede kuvvetli bir rüzgâr ile sarsılmış olan aşkı işte yeniden kalbinde yangınlar çıkarmaya başlamıştı. Dizlerinde dermanın kesildiği, alnından terlerin boşandığı bir anda, Çırağan bahçesinde bakmakta olduğu kızıl lale çivide döndü, koyu mor tüllere büründü ve kalbine saplandı. Naralandı, haykırdı ve bayılıp düştü.

-derkenar-

şarkıcıya âşık olan genç

Aşkın sebepleri arasında en inanılmaz olanı belki de rüyada görüp âşık olmaktı, insan sevgiliyi rüyada her vakit görür ama rüyada yalnızca bir kez gördüğü birine acaba sevgili der mi? Bunlar olsa olsa Hüsrev ile Şirin, Vamık ile Az-ra hikâyelerinde olur. Gönlün, hiç mevcut olmayan birine

189

tutulması sanki hiç gerçeği olmayan bir şeyle geçim sağlamak gibi değil midir? Birisi hiç görmediği ve asla göremeyeceği bir güzeli sevdiğini söylerse herhalde aklından zoru olduğunu düşünürler. Ruhu ona telkin ediyormuş, temenni ve arzuları kalbini yönlendiriyormuş, bunlara inanmazlar. Oysa bir âşık, sevgilinin ay mı, güneş mi olduğunu bi-lemese de, aklının bir oyunu mu, hayalinin bir çılgınlığı mı olduğunu kestiremese de, gözlerine her daim onun görüntüsü girdiği müddetçe âşık değil midir? Aşık olmak için maddi varlık şart mıdır? Allah'ın güzelliğini rüyasında görüp ona âşık olan dervişe inanıyoruz da neden sevgilisinin hayaliyle özleme tutulan âşıka inanmıyoruz. Eğer ona inanmayacaksak aşk, surete tapmaktan gayrı ne olur ki? 0 halde insan, sendiği kişiyi karşısında görmeden de onun âşıkı olabilir. Sevgili için kaygılanmak da, hayaliyle mest olmak da, geceleri uykusuz kalmak ve seherlerde acı çekmek de hep âşıkm seugiliyi görmeden yaptığı şeylerdir. Bir duvarın arkasında şarkı söyleyen bir kadını işitmek bazen ona tutulmak için yeterlidir. Bazıları buna temelsiz bir bina gözüyle bakabilir, ancak âşık, o binayı inşa etmekte her zaman çok mahirdir. Zihni görmediği bir varlığın tutkusuyla meşgul olan kişi, düşünceleriyle baş başa kaldığında hayalinden ona şekiller çizer, kıyafetler giydirir, renk ve koku isnat eder, tavır biçer. Sevgili âşıkm zihninin içinde yapılır. Âşıkm hayal ve bedii düşünceleri sevgilinin güzelliğini arttırır. Diyelim sese âşık olan genç sonra o şarkıcıyı bir yerde görse, aşkı ya sönecek veya artacaktır. Görme onu yönlendirecektir, iyi de görme yoksa kim bu şarkıcıya âşık olan kişiyi ayıplayabilir ki? Cenneti de ancak tasvirle tanıyor değil miyiz? Onun söylediği şarkılar kulağımızı doldurup kalbimizi ona yönlendirdiğinde genelde âşık onun güzelliğini sesine göre ölçer. Eğer kendisini gördüğünde aşkı artıyorsa şarkıcı da onun sesine denk bir güzellik görmüş demektir. Ama eğer şarkıcının yüzü sesinden daha güze'

190

ise bu âşıkı, sesten yola çıkarak güzelliği keşfettiği için tebrik etmek gerekmez mi? Cennetin en güzel tasvirleri bile cennetin yanma yaklaşmaktan uzak değiller midir? O halde, kainatta görülen bütün güzelliklerin "Mutlak Gü-zeV'den bir iz taşıdıkları için güzel olduğunu söyleyen kişi haksız sayılabilir mi?

191

op Su&l' Denizin Dibinden Bir Torba Dolusu S,r ç.kar nr,?

Topkapı Sarayı'nın nakışlı tavanı altında tam yedi kişiydiler. Bir masanın çevresine birikmiş, parmaklarından hâlâ lif lif olmuş et parçalarının sarktığı iki adet kol iskeleti üzerinde dikkat kesilmişlerdi. Vezir İbrahim Paşa, sağına Kazasker İs-hak Efendi'yi, soluna Tomruk Emini'ni alarak soruları cevaplamaya hazır bir bekleyişin tedirginliğiyle kıpırdanıyor, onların yanında Üç Hilal Cemiyeti'nin çorbacıbaşı ağası ile kol iskeletini denizden çıkaran kekeme balıkçı duruyordu. "Pekâlâ efendi, ne buldun anlat!"

Sultanın sesinde öfke olduğu seziliyordu. Hekimbaşı eliyle ağzını kapatarak kesik iki öksürük ile boğazını temizledikten sonra elindeki çubukla işaret ediyor, teker teker anlatıyordu: "Haşmetmeab, sadrazam hazretlerinden bir torba içinde gelen kolları teşrihhanede dört hekim ile birlikte önce temizledik, kokusunu giderecek mailere yatırdık ve üç gün boyunca bütün tahlillerimizi yaptık. Bu kollar bir erkeğe ait. İki ay ka-

192

dar evvel kesilip denize atılmış. Şu bölgede hasar ziyadecedir. gu da bize ölmeden evvel uzun süre kelepçeli kaldığını gösterir. Şuradaki liflerin ve sarkan derilerin durumundan işkence gördüğü söylenebilir. Çürüme hızı ve belirtilerinden kırk yaşlarında olduğu anlaşılıyor. Kemiğin şu bölgesindeki darbe izinden yola çıkarak da belki kim olduğu araştırılabilir."

"Haşmetmeab, izin verirseniz bundan iki ay evvelki kayıtları yeniden inceleyip kim olduğunu bulmaya çalışalım."

Üç Hilal Cemiyeti çorbacısının bu teklifine Kazasker İshak Efendi itiraz etti:

"Efendimiz, eğer müsaade buyurulursa bizzat ben konuyla ilgilenmek isterim. Hilal Cemiyeti ellerindeki bütün gizli kayıtları bize getirirse biz de adli vakalar ışığında konuyu aydınlatmaya çalışırız."

"Efendi! Sana bundan altı ay kadar evvel bir vazife verdik de ne oldu?"

Sultanın bu azarlaması İshak Efendi'yi kendisinden küçük rütbeli memurlar önünde pek rencide etti, başını yere eğdirdi. Meseleyi Kazasker Efendi ile arasında mahrem zannederek konuşan sultan o sırada masanın çevresinde bulunan iki kişinin daha, vezir ile Tomruk Emini'nin, bu azarlamanın Şehzade Ahmet meselesi yüzünden olduğunu anladıklarını bilmiyordu. Başını bilmezlikle yere eğen Tomruk Emini bu azarlamadan dolayı öylesine sevindi ki zihninden geçirmekte olduğu şeytanca fikri neredeyse vezire söyleyiverecekti. İçinden mırıldanmakla yetindi, "İnşallah bir gün şehzadenin de cesedi gelir bu masaya." Vezir İbrahim Paşa o ana kadar sessiz durmuştu ama bu meseleyi bizzat araştırma konusunda içindeki şiddetli arzuya engel olamadı. Çetrefil konuları aydınlatmak, gizli yapılan işleri bulmak, hele cinayetleri soruşturmak, gizemli alanlarda dolaşmak onun en sevdiği işlerden biriydi. Belki de bu yüzden, balıkçı torbayı ilk önce kendisine getirmişti. Söze karışıp balıkçıya sordu:

193

"Halic'in tam neresinde ağınıza takıldı bu torba?"

"A-ay-ay-ayvansaray i-i-ile Ka-ka-kasımpaşa a-a-arasın-da.. O-o-orta-ortada."

"Ortada demek? Ortada ya deniz pek sığ veya sizin ağlar bir hayli derine uzansa gerek." Sonra iskeletin serçe parmağını işaretle Hekimbaşı'ya döndü: "Üstad, şu parmaktaki morluk yüzük izi midir acaba?" "Evet efendimiz, kalınca bir mühür yüzüğün izi." "Belki de zebercet taşlı bir mühür." "Olabilir efendimiz. Taşa veya altına kazınmış bir mührün

yüzüğü."

"Ama yüzük yok değil mi?"

"Yok efendimiz?"

"Peki denize kendiliğinden düşmüş olabilir mi?"

"Hayır efendimiz, etler şişmiş, el kesildiğinde yüzük olsaydı, şimdi de parmağında duruyor olurdu."

"Balıkçı ağa söyle bakalım, senin bu yüzükten haberin yok

değil mi?"

"Yo-yo-yooook efendim, ha-ha-hâşâ!."

Vezir, sultana dönüp sordu:

"Hünkârım efendim. Müsaade buyurunuz konuyla bizzat ilgileneyim."

"İyi edersiniz vezir hazretleri. Beni tez vakitte kederden azat ediniz. Nasıl oluyor da, memleketimde biri insanları öldürüp organlarını parçalıyor ve ben bundan bihaber, döşeğimde rahat uyuyorum. Bu günden tezi yok size üç gün mühlet! Derhal şinaverler deniz dibini tarak dubalar gibi araştırıp bu kolların ayaklarını, gövdesini ve başını da getirsinler. Ta ki ben de faillerin başlarını denize dökeyim. Şimdi hepiniz çekilebilirsiniz!.-

194

33. Sual:

Bilmediklerini Ayağının Altına

Alanın Başı Göğe Değer mi?

Lale tarhlarının arasına derin çukurlar açmışlar, sonra da kucaklayıp getirdikleri iki kulaçlık fidanları yemyeşil bahçedeki her çukura birer tane olmak üzere taksim etmişlerdi. Laleler gonca vermeye başlamış, yeşil yaprakları da yerden fırlamıştı. Hafız Çelebi bütün kış "Bu sene laleler yüz güldürecek Yusufum!" cümlesini diline pelesenk edip durmuştu. Yusuf, altı aya yakındır onun çatısı altında çorbaya kaşık sallarken kendini yeniden baba ocağında hissetmiş, öyle bahtiyar bir dönem geçirmişti. Karlı uzun gecelerde, mangalın sıcak küllerinde kestaneler közleyip kabuklarını soyarken, onun okuduğu kitapların satırlarına ve anlattığı hikâyelere dikkatle kulak vermiş, hikmetli dünyasından öğrenebildiği kadar çok şey öğrenmişti. Yeni fikirler, didaktik konuşmalar, tarihi olaylar, savaşlar, güzel sözler, dini öğütler... Bütün bunlar arasında sayısız lale öyküsü ve lale üzerine eğitici bilgiler. Lalelerin yüz güldür-

195

mesi bahsinde anlattıklarına göre, kışın karlar çok yağarsa baharda laleler boy atar, gür çıkar, parlak renkler taşırlarmış. Lale soğanları sonbaharda toprağa gömülünce kışın ayazından kendini koruyup donmamak için derinlere doğru yürür, toprağın daha sıcak bölgelerinde demlenirmiş. Bunun için laleyi en az yarım metre kalınlıktaki topraklara dikmek gerekirmiş. Taşlık arazide laleler hem bodur hem de cılız olurlarmış. Lale tarhlarının çevresine uzun ömürlü ağaçlar dikmek de onları toprak haşerelerinden temiz tutarmış. Bu bilgiyi bir ay kadar evvel Nevruz'da kendisini ziyaret eden Avusturyalı Frenk'ten öğrenmişti ve işte şimdi açtıkları çukurlar da, kucaklayıp getirdikleri şimşir fidanları da bu yüzdendi.

Hafız Çelebi, "Bu ağaçlar," demişti ilk fidanı çukura gömerken, "yaz kış yapraklarını dökmezler Yusufum. Gerçi meyve de vermezler. Lakin öyle bir kokusu vardır ki!.. Eylül gelince kabuklarını toplayıp kaynatmalıdır, mis gibidir. Kaynatılan suyu her yemeğe çeşni, her şerbete ferahlık katar. Bazı deri hastalıklarıyla bulaşıcı illetlere de iyi gelir üstelik. Kokusu muhteşemdir."

Yeye, onun söylediklerine inanmamaktan değil ama içinden gelerek, fidanlardan birinde küçük bir yaprak görüp kopardı ve iki parmağı arasında kırdıktan sonra burnuna götürdü. "AaaaL. Annemin kokusu bu."

"Demek ki annen elbiselerini yıkadığı kazana şimşir suyu damlatıyor veya elbise sandığına yapraklarından koyuyordu." "Efendim, öyle değil, annemin küçük bir ıtır şişesi vardı. 0 şişe böyle kokardı."

"Altın sarısı mıydı rengi?" "Evet, nasıl bildiniz?"

Sözün burasını Hafız Çelebi eliyle bir "boşver" işareti yaparak geçiştirdi ve gülümsedi. Yeye; Hafız Çelebi'yi çok sevmiş, onu sahiplenmiş, zaman zaman "baba" demek bile istemişti

196

ama kendisini izleyip öğrenmeye, keşfetmeye, tanımaya ömrünün yetmeyeceğini düşünmeye başlamıştı. Onu kabullendiğinde ilk öğüdü "Evladım! Kötü ahlakla şeref olmaz," olmuştu. "Akıl tamam olduğu vakit söz azalır," demişti bir keresinde de. Sözleri gerçekten dinlemeye ve nasihat edinilmeye layıktı. Üstelik de güzel konuşuyordu. Güzel sözlerine eşlik eden güzel tavırları da vardı. Ama ilk defa onu böyle manalı bir şekilde "boşver!" derken ve muzipçe gülümserken görmüştü. Sanki annesinde bir ayıp varmış gibi. Doğrusu bu tavır onurunu da incitmişti. Ama soramadı. Hafız Çelebi hemen bir başka konuya geçmişti. Anlattığına göre şimşir yağını iksir olarak reçeteye yazan ilk alim, aynı zamanda bir laleci olan Ebussuud Efendi imiş. Ebussuud Efendi tarihte hep devlet adamlığı ve şeyhülislamlığı dolayısıyla biliniyormuş ama işte Hafız Çelebi onun çok nadir bulunan bir lale yetiştiricisi olduğunu söylüyordu. İstanbul Lalesi'ni ilk defa o yetiştirmiş. Yine dediğine göre Ebussuud Efendi'den sonra lale yalnızca bir bahçe çiçeği olmaktan çıkmış çini, kumaş, halı, kilim gibi eşya ile cami, mescit, türbe, medrese, sebil gibi mimari eserlerin duvarlarına tırmanmış. Tıpkı Selçuklular zamanının Konya'sında bulunan taş, maden, tahta, sadef, deri, kumaş üzerindeki lale motifleri gibi.

Lale, babalık ile evlatlık arasında bütün kış gecelerini dolduran en önemli madde, renk, şekil ve ruh olmuştu. Konu lale olunca birisi anlatıyor, diğeri öğreniyor, birisi tarif ediyor diğeri yapıyordu.

Bahar kervanı, bütün güzelliği ve haşmetiyle, bütün renk ve ıtırlarıyla kafile kafile toparlanıp İstanbul'a gelmiş, oradan ta Kâğıthane'ye, Hafız Çelebi'nin bahçesine konmuş gibiydi. Gün boyunca Can Kuyusu'nun çevresini kireçlemişler, uzun mezarın bakım ve temizliğini yapmışlar, lale bahçesinden ayrık otlarını ayıklamışlar, bitap, yorgun akşam için yemek ha-

197

zırlayacaklardı. O sırada Topaç Yeye kaç zamandır aklına takılan bir soruyu pat diye soruverdi:

"Efendim! Lale ile bunca haşır neşir iken, hatta her yıl değişik renkte bir lale üretirken, neden bir lale soğanından birden fazla çiçek elde etmeyi denemediniz? Yoksa denediniz de

olmadı mı?"

"Hayır oğulcuğum, hiç denemedim. Evet, lale soğanı, her yıl yalnızca bir dal üzerinde bir tek çiçek verir, bu doğrudur. Sanki Allah'ın birliğini temsil etmek ister gibi. Hatta bu yüzden ikiz lale soğanı da çok nadir bulunur. Özel çabalarla ikiz soğanlar yetiştirilebilir. Öte yandan, şekil itibariyle de bir lale tevhidin sembolü olan elife benzer. İşte bu yüzden tek soğandan birkaç lale çiçeği elde etmeyi her düşündüğümde Allah'ın birliğine şerik koşacağım vehmine kapıldım ve derhal vazgeçtim. Çünkü Türk yurtlarında lale bu yönüyle adeta kutsallık kazanmış ve Allah'ın varlığını yansıtan özge bir çiçek olarak algılanmış, güzelliğinin sırrı da buna bağlanmıştır. Güzellerin mücevherat yerine lale takınarak süslenmesi sence anlamlı

değil midir?"

Topaç Yeye, Hafız Çelebi'de gördüğü onca cesur karar ve yeniliklere açık uygulamalar yanında, takılıp kaldığı bu lale sembolizmini kabullenemedi; bunu, taşıdığı sağlam imanın bir bağnazlığı olarak kabul etti. Sustu. İtirazda bulunmadı. Bir lale soğanından her yıl yeni soğanlar üretme konusunda verdiği bilgileri de hayretle dinledi, bu sefer de takdir belirtmedi.

"Lale soğanı baharda çıkarılmaz da toprağın altında bırakılırsa yaz sonunda tıpkı patates gibi yedi veya sekiz soğan üretir. Bunlardan en iri olan iki veya üç tanesi o yıl çiçek verir."

"Ne kadar çok şey biliyorsunuz efendim!.."

"Bilmek mi oğulcuğum!.. HıhL Bilmediklerimi ayağımın altına koysam başım göğe değerdi. Unutma, cehaletten daha dermansız dert yoktur! Gerçi bilgiye hâkim olmak mutluluktan

198

çok elem, sevinçten çok keder verir ama insan da öğrenerek çoğalır. Sen de zamanla her şeyi öğreneceksin. Öğreneceksin ki hayatı anlayacaksın, Yüce Yaratıcı'yı tanıyacaksın."

"Ben en çok, Ebussuud Efendi'nin Defter-i Lalezâr-ı İstanbul adlı şükûfenâmede anlattığı İstanbul Lalesi'ni öğrenmek ve yeniden üretmek istiyorum.

O sırada Yeye'nin gözü önünde nar çiçeğine yaklaşan bir kızıllık, sivri ve birbirine eşit uzunlukta ince badem yapraklar, her yaprağın ucunda bir ince ve keskin kılıcı andıran ipliğim-si uzantılar, çanağın oturduğu nebatî yeşile çalan taç yapraklar, kara bağrının tam ortasından yukarıya uzanan sarı tozlu tohum fitiller duruyordu. Derin bir nefes alıp iç geçirirken düşündüğü şey, bu günlerde bahçelerinde bir İstanbul Lalesi açma umuduydu. Bahar gelmiş, heyecanı artmıştı. Muhtemelen şu anda Hafız Çelebi de içinden aynı arzuyu geçiriyordu.

Gün inmek üzereydi. Şiddetli bir gürültü duydular. Ses, kaplumbağaların bulunduğu havuzdan gelmişti. İkisi birlikte koştular.

199

34. Sual: Bir Matem Damlası'nın Rengi Nasıldır?

Kendine geldiğinde canlardan birkaçı ile hücre arkadaşı Selman, alnına ıslak bezler bastırıp yüzünü gülsuyu ile ovmaktaydılar. Beşiktaş Mevlevihanesi'nde kuşluk zikri bitmiş, kahveler içiliyordu. O sırada bir hekim gelip nabzını tutarak bilmediği dilden bazı sorular sormaya başladı. Gerçi mevleviha-nede yabancılar hiç eksik olmaz, sema ayinlerini seyretmek üzere şeyh efendiden izin alıp içeriye girerlerdi. Bu mevlevi-hanede insanlar kendilerini ne doğulu, ne batılı hissediyorlardı. Belki doğu ile batı arasında konumlanmış bir mekânda, her ikisi birden olmanın hazzını duyuyorlardı. Bu yüzden Boğaziçi sahilinde denize nazır semahanede dervişleri dönerken görmek isteyen yabancı tacirler, maslahatgüzarlar, kaptanlar, elçiler, gezginler, ressamlar, İngiliz, İtalyan, Fransız, Hollandalı ve Rus konsoloslar ile yerli Yahudiler, Ermeniler, Rumlar, birbirleriyle yarışıp duruyor, semahanenin kafesleri ardında da-

200

ima birkaç dil konuşuluyordu. Öyle ki dönen dervişleri görmek bir tür onur sayılıyor, kışın Galata Mevlevihanesi'nin, yazın da Beşiktaş Mevlevihanesi'nin zikir günlerinde kazanları çifter çifter kaynıyordu. Nabzını tutmakta olan adam bu yabancılardan biri olmalıydı. Sorduğu soruların üslubu ve ses tonundan, hastasının ruhunu okumaya çalıştığını anlamıştı. Tercüman can gelip de anlaşmaya başladıklarında yanılmadı-ğını gördü. Bayılmadan evvel neler düşündüğünü, hayalinde nelerin canlandığını, en çok neye hasret duyduğunu falan soruyordu. Hiç konuşmadı. Hekimin ısrarlarına rağmen hiç konuşmadı ve ta sabaha kadar döşeğinde dönüp durdu. Zihninden binlerce düşünce aynı anda akıyor, hangisinin peşine takılıp sürükleneceğini kestiremiyordu. Çırağan sahil sarayının bahçesinde çivide dönen o kızıl laleyi gördükten sonra yeni bir plan yapması gerektiğine karar vermişti. Hafız Çelebi'ye uğrayıp hem Topaç Yeye'yi, hem de sonbaharda toprağa gömdüğü Katre-i Matem'i görmekle işe başlayacaktı. Acaba açmış mıydı? Açtıysa rengi nasıldı? Gerçi lalelerde koku bulunmazdı ama bunda Nakşıgül'ün kokusu bulunacak mıydı? Bu lale kendisi için hayatına anlam katacak bir araştırmanın başlangıcı olacaktı. Nakşıgül için var olabilmenin, Nakşıgül için kendinden vazgeçmenin sınırı işte o laleyi gördüğü an başlamış olacaktı. Katre-i Matem belki de onu katile götürecekti. Bu lale yalnızca bir aşk değil, bir sır demekti. Bir ölüye hayat verecek, belki bir hayata ölüm getirecekti.

Katre-i Matem; bütün bir kış biriktiregeldiği sufi düşüncelerin sonu, bir asude rüyadan uyanış demekti. Katre-i Matem durağan geçen kışın hareket hali olmaya hazırdı. Yoksa bu laleye çok mu umut bağlamıştı? Hafız Çelebi'nin dediği gibi belki hiç açmamış da olabilirdi. Eğer öyle ise çıktığı yoldan dönmemek üzere kendine söz verdi. Katre-i Matem olmasa da Nakşıgül'ün katillerini bir yolla bulmak gerekiyordu. Zaten

201

kendi hayatını huzurlu yaşayabilmek adına buna mecburdu da!.. Nakşıgül için bir şey yapmadan yaşamanın ne önemi olabilirdi ki?

Bütün gece ateşler içinde kâh uyudu kâh uyandı; uyudukça kâbuslar görerek, uyandıkça Nakşıgül'ün hayaliyle teselli bularak seherde ayağa kalktı. Hayret, kendisini çok dinç hissediyordu. Tekkenin alt katındaki bütün hücrelere, semahanede devam etmekte olan İsm-i Celal zikrinin ahengi ile birlikte ahşap binanın tahta gıcırtıları yayılıyordu. Güneş doğasıya kadar uzun uzun dua etti. Tam altı aydır zihninin arkalarına istiflediği eski düşünceleri birer birer irdeleyip nereden başlaması gerektiğini kestirmeye çalıştı. Nihayet gidip İstanbul mezar-lıklarındaki ölüm kayıtlarının tutulduğu kadı sicillerine bakmak zorunda olduğunu hatırladı. Nakşıgül'ün katillerine ulaşmak için orada bir ipucu yakalayabilirdi. Yeter ki kendisini arayanlar, sonunda umutlarını yitirip aramaktan vazgeçmiş olsunlardı.

Sİ sİ »£

Süleymaniye Meşihat Dairesi'ne doğru tırmanırken içinden neler neler geçtiğini kimseciklere anlatamaz, anlatsa da kimsecikler onu anlayamazdı. Kalbi eskisi kadar karmaşık değildi. Kaçak bir hayatı yaşamanın ruhunda oluşturduğu derin çiziklere mevlevihanede merhem koymuş sayılırdı. Bir Mevlevi dervişine artık kim ilişirdi ki!..

Süleymaniye yokuşunu Tahtakale civarındaki kazancıların, kaşıkçıların, saraç ve çarık ustalarının vitrinlerine baka baka çıkıyordu. O sırada Süleyman Kanuni'nin türbesini ziyaret edip hazire duvarında bir miktar oturdu. Çevresine bakındı. Bu şehrin doyumsuz bir güzelliği vardı. Hele Boğaziçi... İki denizin ve iki kıtanın birleştiği yer... Ne büyülü bir güzellik... İşte Haliç!.. Gemicilerin "Altın Boynuz"u Haliç!... Ezeli bir lezzet,

202

ebedi bir sarhoşluk... içinden, "insan iki ömrü varsa birini, üç Ömrü varsa ikisini burada yaşamalı!" diye geçirdiği sırada hiç olmayacak bir şey oldu. Yanına yarı meczup bir tulumbacı neferi yaklaşıp "Yanarsın kaç!" diye en az on kere tekrarladı. Sonra da kendisi kaçarak uzaklaştı. Adamın arkasından bakarken şehirde ne kadar çok meczup olduğunu, bunlardan bazılarının aşk yüzünden bu hale geldiklerini düşündü. Kimisinin akıllı deliler kabilinden, veli mi, yoksa deli mi olduğu anlaşıla-mıyordu bile. Sonra şehrin delilerine takıldı aklı. Gerçekten ne kadar da çok idiler. Mevlevihanede tanıdığı Elekçi Divanesi mesela. Usta bir kalaycı olan ve kalayı ayağıyla yapan Seyit Deli Mehmet, kim bilir hangi hükmünden sonra yanlışını görüp aklını yitiren ve yaz kış aynı hırka ile dolaşan Kadı Divane, Karadeniz şivesiyle konuşup kerametler söyleyen katıksız Laz Dalkavuk Osman, her konuştuğu adamdan "Eyvallah âşık!" diyerek ayrılan Bektaşi fukarasından Taslak Derviş Mustafa, "Savulun kâfirler, münafıklar!" nidasıyla her gün şehri bir uçtan bir uca koşarak dolaşan Kadı Süleyman Efendi, Kâğıtçı Delisi, Yumurta Delisi ve daha niceleri. Bir şehirde bu kadar meczup olmasını hayra yormak mı gerekirdi, yoksa bundan ürkmek mi, kestiremedi. Hiç şüphesiz bir de bunların meşhur olmayanları vardı. Külhanda da böyle birini tanımıştı; her konuda bir fikri mutlaka vardı ve fala bakar gibi her defasında isabet ettirirdi.

Şahin Can delilere ve deliliklere dalmış duvarda otururken uzaktan Tahtakale istikametine doğru on beş-yirmi kişilik bir güruhun aktığını gördü. Hallerinden ateşli bir tartışmanın içinde oldukları anlaşılıyordu. Sonra birden içlerinden birisi dikkatini çekti. Bu, Patrona Halil'in kurnası başında Tomruk Emi-nıyle birlikte yıkanan adama benziyordu. Aynı anda hemen s°l yanından sesler duydu. İki kişi avaz avaz bağrışıyordu "Ka-2an in namusuna halel geldi, şeriat isteriz!" Ardından üç muh-

203

tesip ortaya çıktı. Onları yatıştırmak üzere nasihat ediyor, "Etmeyin yoldaşlar! Namus hepimizin namusu!" diye tekrarlayıp duruyorlardı. Belli ki yine bir sarkıntılık olmuş, namus kavgası başlayacaktı. 0 sırada Süley-maniye'nin müezzinleri devreye

girdi:

"Allahu ekber!.. Allahu Ek-

ber!.."

Şahin Can, Meşihat Daire-si'nden eli boş çıktı. Cebine birkaç akçe koyduğu yaşlı sicil memuru altı ay öncesine ait iki cilt defteri dikkatlice gözden geçirmiş Nakşıgül Hatun diye birisinin öldüğüne ve herhangi bir kabristana gömüldüğüne dair hiçbir kayıt bulamamıştı. Daireden çıktığında kesif bir duman kokusu doldu genzine. Şehir bir uğultuyla çalkanıyordu sanki. Dumanla birlikte gelen pek çok ses vardı etrafta. Sokaklar sükûnetini yitirmiş ve alev alev ayaklanmıştı. Birden rüzgâr çıkmış gibi savrulan kurumlar görmeye başladılar. Havada daha çok duman ve daha çok ısı vardı. Mahalleler daha kaç kere olduğu gibi bir kez daha ateşin kurbanı olmaya hazırlanıyor, aradan kaçanlar

kaçıyordu.

Şahin Can, az evvelki divanenin ikazına uyup hiç beklemeksizin köprüye yönelmiş, hızla Tahtakale yokuşunu inmeye çalışıyordu. Sokaklar kaçışan insanlarla doluydu. Alevler Kasımpaşa'dan Galata'ya, oradan Halic'e doğru kademe kademe evlerin çatısına sıçrıyor ve her sıçrayışta bir kez daha büyüyor-du. Tersanedeki gemiler hızla hareket etmiş, Boğaziçi'ne çıkmışlardı.

204

Yangına doğru giderken sık sık alevlerin hareketlerine bakıyor, ortadan yok ediverdiği evlerin insanlarını düşünüyordu. Sonra ateşin her şeyi değiştirdiğini fark etti. Ateşin gücünü, her şeyi değiştirme gücünü düşündü. Toprağı, suyu, havayı, hatta insanı değiştiriyordu. Maddeyi değiştiriyordu. Madenleri değiştiriyor, dönüştürüyordu. Şimdi de hayatı değiştirmek için azgınca hayatın üstüne üstüne gelmeye başlamıştı. Yokuşu inip köprüye ulaşasıya kadar yangın Galata surlarına dayanmış, alevler heybetini arttırmış, Halic'in mavi sularında kızıl yakamozlarla çırpınıyordu. Sanki yer ve gök birlikte yanıyor da arada her şey bir çerçöpten ibaret kalmış çıtır-dıyordu. Bu ateşin vahşi güçlere hükmeden bir ruhu olmalıydı. Çünkü beklenmedik bir anda ortaya çıkıyor ve birden büyüyüp her yanı kaplıyordu. Kaderin düğümü çözülmüş gibiydi ve o çözülünce sakınmanın boşa gideceğini iyi biliyordu. Köprü'yü geçip de koyu dumanlar arasında Beşiktaş istikametinde hızla koşmaya başladığında bir yandan şehirdeki kıpır-danış ve öbek öbek adamların kavgası, öte yandan tulumbacı meczubun "Yanarsın kaç!" ikazını düşünmeye başladı. Mevle-vihanenin kapısından girdiği sırada Nahifi Efendi'yi görüp yangını haber vermek istedi. Ancak Bayezit yangın kulesindeki işaretler yangını kırmızı bayrak ile şehrin her yanına zaten ilan etmiş ve tekkede dervişler bir halâs ve selamet duasına başlamışlardı bile. Amin sesleri kulağına çarptığı sırada gözünün önüne az evvel "Şeriat isteriz!" diye bağıran adamın suratı gelmişti. Onu gözlerinde maske ile hamam kurnası başında hayal etti. Elbette oydu!.. Yanılmıyordu. Hatta ne demişti:

"Kaf Dağı'ndan gelecek yay kaşlı, servi boylu, mim dudaklı sevgiliyi bekliyoruz?"

Peki kimdi bu sevgili?

Bütün gece düşündüğü bu sevgilinin kim olduğunu ertesi sabah tekkeye erken gelen Nahifi Efendi'den öğrendi:

205

"Bu acemice tertip edilmiş bir lugazdır Şahin Can. Her anlatılan şey bir harfi karşılıyor. Kaf Dağı yerine kaf harfini anla. Yay kaştan maksat ya harfidir. Servi boy, elife benzer, oradan da elifi al. Mim dudak zaten söylenmiş. Hepsini arka arkaya okuyunca "Kı-y-a-m" olur."

Nahifi Efendi cümlesini tamamladığında basit bir lugaz çözdüğünü zannediyordu ve Şahin Çan'ın gözlerindeki isyan

dehşetini göremedi.

206

35. Sual

Tülbent ile Tulpan Arasında

Bir Medeniyet Farkı Olabilir miydi?

Topaç Yeye ile Hafız Çelebi gürültüye koştukları sırada aslı kendi bahçelerinde uzun zamandır nasıl da derin lale rüyalarına daldıklarını, İstanbul Lalesi'nin kadife yapraklarına bağlanmış sessiz bir hayatı nasıl benimsediklerini fark ettiler. Durup duruken, kaplumbağaların bulunduğu havuzdan gelen bu gürültünün sebebini anlamaları gerekiyordu. Birlikte koştular. Daha beş on adım ilerlemeden kulaklarına, bilmedikleri bir dilden konuşmalar gelmeye başladı. Hafız Çelebi o sırada her zamanki kaplumbağa hırsızlarından birini yakalayacağını düşündü. Çünkü devletin yasağına rağmen son günlerde kaplumbağa meraklıları çoğalmış, Galata'daki ecnebiler, Cenevizli gemicilerden tatlı suda büyüyen kaplumbağa etinin uzun yaşamak için bir deva ve iksir ihtiva ettiğini duymuşlar, gerek kendileri yemek, gerekse yüksek fiyatlarla gemicilere satmak için Hafız Çelebi'nin kaplumbağalarını çalıp götürmeye yeniden

207

başlamışlardı. Hafız Çelebi de iki hafta evvel, kaplumbağalarını koruyabilmek için yine hükümete başvurmuş, bunların tabiattaki dengeyi sağladığını, eğer kaplumbağaların sayısı azalırsa Sadabat sazlıklarında su yılanlarının çoğalacağını, bunun da çayırlardaki börtü böceğe ziyanının dokunacağını, böceklerin azalması halinde bitkilerin ve ağaçların zarar göreceğini vs. uzun uzun anlatıp vezir Damat İbrahim Paşa'nın izniyle kaplumbağa avcılığını men edecek yeni bir yasakname hazırlattırıp Bostancıbaşı Ağa vasıtasıyla bütün Galata'da ilan ettirmişti. Neyse ki kaplumbağa havuzunda karşılaştıkları üç adam bu hırsızlardan değildiler. Hafız Çelebi öfkeyle geldiği havuz başında bir hayret ve sevinç ile haykırdı:

"Dostum!.. Vefalı karındaşım benim, safalar getirdiniz..." İriyarı, mavi gözlü, uzun burunlu, sarışın adam sevecen bir edada onunla kucaklaşırken bozuk bir telaffuz ile cevap verdi: "Geç kalmadığım değil mi?"

Topaç Yeye tanışma faslında gelenlerden birinin Avusturya ülkesinin İstanbul maslahatgüzarının seyisi, diğerinin Fele-menk'ten yeni gelmiş Vanmour Efendi olduğunu öğrenmişti. Ama Hafız Çelebi'de daha önce görmediği bir neşeye sebep olan bu yabancı kim idi? Çok merak etmesine gerek kalmamıştı aslında. Çünkü Hafız Çelebi kendisinden, devamlı kapalı duran gizemli odanın anahtarını getirmesini ve karşısındaki adama teslim etmesini istemişti. O zaman anladı bu adamın, bütün kış hikâyelerini dinlediği Bican Efendi olduğunu. Onun hakkında neler neler anlatmıştı Hafız Çelebi. Asıl adı Pit-Jan imiş. On yıl önce bir gemiden inip burada bahçıvanlık yapmaya başlamış. Her kış sonunda gelir, laleler solmaya başladığı mevsimde, haziranda geri dönermiş. En çok yaptığı şey, yetiştirdiği lalelerin resimlerini çizmek ve memleketine öyle dönmekmiş. Topaç Yeye bu eve kabul edildiği günden itibaren Hafız Çelebi'den onun adını kim bilir kaç kez duymuş, lalelerine en iyi onun bak-

208

tığını, lale yetiştirmede çok maharetli olduğunu ve daha pek çok şeyi kim bilir kaç kez kıskanarak dinlemişti.

Jean Baptiste Vanmour Efendi, Flandr'ın Valensiyan kentinden bir ressam imiş. Birkaç yıl evvel sultanın sarayına gelmiş, İstanbul'un renk renk kıyafetlerinden çeşitli görüntülerine va-rasıya kadar pek çok resim çizmiş, bilhassa saray erkânını tuvale geçirerek ün kazanmış. Pit-Jan Efendi meğer gençliğinde onun yanında nakkaşlık eğitimi almışmış. Vanmour Efendi, Hafız Çelebi'nin ününü işitip lale üzerine bazı sorular sormak istemiş; bu arada Pit-Jan ile buluşmuşlar ve Seyis Efendi de gün inmeden onları Sadabat'a götürüp döndürmenin telaşı ve ace-lesiyle Kâğıthane Deresi'nin yanlış yerinden geçirmiş, bu arada vakit ilerlemiş, yol şaşırıp arka bahçeden içeri girmeye çalışmışlar, ama kazara küpleri kırmışlar. Büyük gürültü havuz başındaki bu küplerden gelmişti. Biçare Hafız Çelebi, eskiyen bostan dolabının delik küplerini değiştirmek üzere onları ta Kâğıthane Köyü'nde özel yaptırtıp neliklerle getirtmişti.

Hafız Çelebi bir yandan elindeki lambayı yakmaya çalışırken diğer yandan oturmaları için misafirlerine bahçenin yegâne ağacı sayılan cevizin gövdesine yaslanmış kerevette yer gösteriyor, bu arada aklından bahçeye diktiği şimşir fidanlarını sulama işinin kırılan küpler yüzünden iki hafta daha gecikeceğini geçiriyordu. Ama Bican Efendi'nin gelişi bunu telafi ederdi. Birden neşelendi ve muzip bir eda ile sordu:

"Bicanım, efendiler hayırdan mıdır, serden mi? Bağımızda ne alıp ne satarlar?"

"Ser isimiz de-ıldir," diye bozuk bir aksan ile başladı sohbete seyis efendi ve ilave etti, "Kafız Selebi-i merak etmek biz."

Topaç Yeye kendini zor tutuyordu. Kıyafetleri, beceriksizlikleri ve bozuk Türkçe aksanlarıyla bu adamların hali Eyüp Sultan Camii yanındaki Karagözcülerin komik hallerine benziyordu. Her misafir geldiğinde yaptığı gibi ikram için kilere gidip ce-

209

viz içi, elma ve armut kurusu getirdi. Gündüzden taze erik ve çağla badem de toplamıştı. Yaklaşık iki saat kadar laleden bahsedip sohbetler ettiler. Bican Efendi'nin sanatçı kimliği kadar zeki birisi olduğu her halinden belli oluyor, anlattığı şeylerden de lale hakkında her şeyi bildiği anlaşılıyordu. Topaç Yeye onu kıskanmıştı. Konuşmalarını dikkatle dinledi. Altmışın üzerinde gösteren ressam efendinin sık sık "tülp" deyip durması dikkatini çekmiş ve bunun lale demek olacağını düşünmüştü.

Seyis ile ressam efendi kendilerine veda edip giderken gecenin karanlığım aynı gürültülü ses bir kez daha böldü. Bu sefer de kalan küpler kırılmıştı anlaşılan. Hafız Çelebi ile Bican Efendi birbirlerine bakıp hayıflanarak ama neşeli neşeli güldüler.

Evde üç kişi olmuşlardı. Topaç Yeye'nin, Bican Efendi'den pek hoşlandığı söylenemezdi. Daha doğrusu Hafız Çelebi'yi ondan kıskanmış, belki kendisine rakip saymıştı. Bican Efendi ile Hafız Çelebi uzun bir hasretliğin ardından kahkalarla karışık sohbetlere daldığında yatmak üzere odasına çekilmiş, ne çare bütün gece onların devam edip giden seslerini dinlemiş, dinledikçe uykusu kaçmış, Bican Efendi hakkındaki düşünceleri iyiden iyiye kıskançlığa dönmüştü. Birlikte sabah çorbasını içerlerken Hafız Çelebi'yi konuşturmak, belki ilgisini çekmek için akşamdan aklına takılı kalan soruyu sordu: "Efendim, ecnebiler laleye ne derler?" "Neden sordun oğulcuğum?" "Bit Canlı efendi ile ressam ağa durmadan aynı kelimeyi

tekrar edip durdular da."

Bican Efendi'yi sevmediğini, adını telaffuz ederken elleriyle bir biti ezer gibi yaparak göstermişti. Hafız Çelebi gülümsedi, kelimeyi telaffuzundaki dikkatine ve zekâsına içinden aferin okudu ve hatta onun adına gizli bir gurur bile duydu.

"Ha!.. Anladım. 'Tülp' kelimesi dikkatini çekti senin."

"Evet, o kelime."

210 I

"Hani sana daha evvel lalenin evden kaçmış kızımız olduğun söylemiştim ya!"

"Kara Şahin Ağam ile size ikinci gelişimizdi. Ama 'kaçmış' dememiştiniz, 'kaçırılmış' demiştiniz."

Yeye "kaçırılmış" kelimesini söylerken sanki Pit-Jan bu işi yapmış gibi gözlerini ona çevirmiş, ama hem Hafız Çelebi, hem de Bican Efendi buna kahkaha ile gülüp onun gönlünü al' mışlardı. Hafız Çelebi anlatmaya devam etti:

"Kaçırılmış demiştim ha!.. Evet, kaçırılmıştı. Kaçıran adam da Muhteşem Süleyman Han asrının Avusturya maslahatgüzarı Busbecq nam Frenk idi. Senin dikkatini çeken kelimeyi laleye isim olarak işte o koymuş. Yani tıpkı lalenin kendisi gibi adı da oralara İstanbul'dan gitmiştir. Biliyor musun, şu bizim Bican Efendi ile Vanmour Ağa'nın tekrarlayıp durdukları "tülp" kelimesi "tülbent" kelimesinden türemiştir. "Nasıl yani efendim?"

"Busbecq Efendi, hatıratında anlattığına göre, Ayasofya civarındaki kahvehanelerden birinde otururken yanlarına gelen delikanlının birinin serpuşu kenarında bir lale goncası görmüş. Taç yumağında kırmızı kadifeleri yeni görünmeye başlayan küçük bir gonca imiş bu. Delikanlı sevdiğine 'gönlüm sende' demek istediği için kulağının kenarına bu goncayı iliştirmişmiş." Hafız Çelebi İstanbul'daki âşıklardan bahsederken Topaç Yeye de vaktiyle annesinin anlattığı bir öyküyü hatırlamıştı. O da İstanbul'da geçiyordu ve birbiri için can veren âşıkların başına gelenleri konu alıyordu. "Bu İstanbul şehri aşkın has bahçesi olmalı!" diye düşündü içinden. Burada aşk sıradan bir şey olmaktan çıkıyor, hayatın ta kendisi oluyordu demek ki. Tıpkı kulağına lale goncası takan âşık gibi. İşte Kara Şahin Ağasının başına gelenler. Ve işte kendi başına gelenler... Şehnaz'ı çok özlediğini elbette kimseye söyleyemiyor ama akşamlan gizli S'zli birkaç damla gözyaşı dökmekten de geri durmuyordu.

211

Hafız Çelebi'ye yemden kulak verdiğinde, içinden "İstanbul ile aşk... Birbirine en ziyade yakışan iki kelime!" diye sayıklamakta olduğunu fark etti. Çelebi anlatmaya devam ediyordu:

"Busbecq kendi ülkesinde kulak kenarına çiçek takma âdetini bilmediği için eliyle laleyi işaret ederek delikanlıya sormuş 'Bu başındaki de ne?' Delikanlı serpuşuna iliştirdiği goncayı unutup onun, sarığını kuşatan bezi kast ettiğini sanarak 'Tülbent!' demiş. Elçi de çiçeğin adının tülbent olduğunu zannederek dostuna yazdığı mektupta adını 'tülipent' diye yazmış. O günden sonra Felemenkler gurbete düşen kızımızın adını Tulipan olarak çağırmışlar. Hatta daha sonra Avrupalı diğer devletlerin diline de buna benzer kelimelerle 'tulpan, tulipa-no, tulip, tulipe' olarak geçmiş."

Bican Efendi, Hafız Çelebi'nin anlattıklarını hem başıyla onaylıyor, hem de bu genç ve zeki çocuğu hayretle izliyordu.

-derkenar-

birbiri için can veren âşıklar

İstanbul'da bir zamanlar, devletlûlardan olan komşusunun oğluna gönlünü kaptırmış bir kız yaşarmış. Oğlanın hiç haberi yokmuş sevildiğinden. Kederi artıyor, umutsuzluğu büyüyormuş kızcağızın. Sonunda onun sevdasından yataklara düşmüş. İffetinden gidip halini delikanlıya anlatamamış. Anlattığı vakit "Ya inanmazsa!" diye korkuyormuş. Sonra "Ya beğenmezse!", "Ya yüz çevirirse!" gibi ihtimalleri hesap ediyormuş. Bunlar da hastalığını arttırmış, ner-gisceğiz erimeye, solmaya başlamış. Kızı avuçlarında yetiştirmiş olan dadısı gerçeği anlamış. Ona sırdaş olmayı teklif edip işin aslını öğrenmiş. Sonra da demiş ki "Ona halini bir şiirle anlatmalısın!" Kız bu yolu da denemiş. Lakin oğlan kıza karşı aklından hiçbir aşk fikri geçirmediği iÇ'n şiirini de işte öylesine dinlemiş.

212

Kızın aşkı hadden aşıp ölümcül raddelere gelmişken kader ona fırsat tanımış, bir gece baş başa kalmışlar. Kızın kalbi yerinden oynayacak gibi olmuş, sabrı tükenmiş, amma iffetinden bir adım dışarı çıkmamış. Gecenin sonunda kız ayrılmak üzere ayağa kalktığında kalbi kendisine hükmetmiş ve oğlanın üzerine eğilip dudağına bir buse kondu-ruvermiş. Sonra tek kelime söylemeden güvercin yürüyüşüne benzeyen bir yürüyüşle, kulağındaki küpeleri çın çın sallayarak çıkıp gitmiş.

Delikanlı önce çok şaşırmış tabii. Birden gücü, takati kesilmiş, soğukkanlılığını yitirmiş. Öfkelenmiş, utanmış, sevinmiş, eli ayağına dolaşmış... Ve... Kız daha bahçe kapısından çıkmadan aşk tuzağına yakalanıvermiş. Ertesi gün yüreğinde ateş alevlenmiş, soluk alıp vermesindeki düzen bozulmuş, nefesi daralır olmuş, korkuları çoğalmış... Gözüne uyku girmeden üç gece geçirmiş ve dördüncü gün sabahleyin kızı görmek için evden çıkmış. Ne çare kız o gece aşk yolunun son yolculuğuna çıkmış.

Babası ona halinden sormuş. Cevabı şöyle olmuş:

"Ona karşı öyle bir arzum var ki, bu arzuyla Allah'a yal-varabilseydim tüm günahlarım bağışlanırdı. Bu arzuyla dua edip istesem, vahşi hayvanlar merhamete gelir, insanlara zarar vermekten vazgeçerlerdi. İçimde öyle bir alev yanıyor ki söndürme amacıyla su içmeye kalksam suda boğulurdum, isterdim ki o hayattayken yüreğimi bir bıçak ile yarıp açsınlar, onu içine yerleştirsinler, sonra da göğsümü kapatıp diksinler. Böylece hep yüreğimde kalsın, diriliş gününü başka yerde değil, orda beklesin, ben yaşadıkça o da yaşasın, kabrin derin karanlığına girdiğimde de yine kalbimin içinde benimle olsun.

Sonraki yedi gün boyunca delikanlıyı hep onun mezarı yakınlarında dolanırken görmüşler. Sekizinci günden sonra da hiç kimse bir daha hiç görmemiş.

213

36. Sual Çerağ Yandırmak Nevruzun Şanından mıdır?

Sultan, Sadabat'a gideceği vakit Topkapı Sarayı'nın Saray-burnu sahilindeki iskele-i hümayundan bir saltanat kayığına biner, sahillere birikerek kendisini selamlayan tebaasına mukabelede bulunarak Haliç güzergâhında Eyüp Sultan'a kadar ağır ağır gelir, burada türbeyi ziyaret edip halka kerem ve ihsanlarda bulunduktan sonra saltanat arabası ile Bahariye sahilinden Cedvel-i Sim'i takiben Sadabat Kasn'na varırdı. Laleler henüz açmamış, Kâğıthane safaları başlamamıştı. Lakin sultan hem yeni imar faaliyetlerini görmek, hem halkının nevruz kutlamalarını tebrik etmek, hem de veziri Damat Paşa'nın kendisine sunacağı nevruz hediyelerini kabul edip şairlerin yeni yazdıkları nevrûziye kasidelerini dinlemek üzere Sadabat'a gidiyordu. Nevruz, halk takvimine göre bahar ile birlikte başlayan, cemrelerin sırasıyla havaya, suya ve toprağa düşmesinin ardından başlayacak yeni yıla karşılık geliyordu ve o

214

yıl nevruz günü tatil olan cumaya rastlamıştı. Nevruz dolayısıyla meydanlarda büyük ateşler yakıp çevresinde toplanarak eğlenmek gelenekten idi. Moğol efsanelerinden alınan söylentiye göre, Osmanlı hanedanının mensup olduğu Kayı boyunun da aralarında bulunduğu Oğuz Türkleri o günde dişi kurt Ase-na'nın rehberliğinde Ergenekon'dan çıkmış ve bahar ile birlikte yeni bir hayata başlamışlardı. Osmanlı Devleti'nin bütün hükümdarları bu bayramı kutlar, nevruz dolayısıyla sarayda tatlılar ve macunlar imal ettirip halka dağıttırır, müneccimler yeni takvimlerini o gün sultana sunup caizeler alırlar, şairlerin kaside biçimindeki yeni yıl tebrikleri okunur, devlet erkânı arasında bayramlaşma merasimi yapılırdı. Vezir İbrahim Paşa her fırsatta bir eğlence icat etmekte pek mahir idi. Nevruz bayramının cumaya rastlamasını halka bir fal-i hayr, bir kutlu gün gibi yansıtıp şehirde umumi şölen yapılması için bostan-cıbaşı ağa ile yeniçeri ağasına birkaç emir vermesi yetmişti.

Sultanın "Kuğu" adlı zarif saltanat kayığı, hemen önünde Sadrazam İbrahim Paşa'nın vezaret peremesi, onun önünde de muhafızlara ve solaklara ait beş ve yedi çifteler Cibali önlerinde göründüğünde kalabalık arasında bir dalgalanma oldu. Katarın en arkasında saraylılara ait birkaç hanım iğnesi kayık ile daha geride bostancı ağa ile kayıkhane leventlerinin muhafız kayıkları vardı. Biraz sonra haşmetmeab ve beraberindekiler büyük bir ihtişamla gelecek ve Eyüpsultan'ın Bostan İskelesi'nde beşik taşına ayak basacaklardı. Orada sultan bir küheylana binecek ve iskeleden Eyüp Sultan türbesine kadar halkını selamlayarak rahvan gidecekti. Çuhadar önde, peyk ve solaklar yanlarda, haydarî başlıklı Mardin işi eğerli atın sırtındaki hükümdar yavaş yavaş ilerlemeye başladığında ortalıkta çıt çıkmayacaktı. Ama şimdi yüksek bir gürültü, derin bir uğultu ve mallarını makamla pazarlayan seyyar satıcıların uzatılarak söylenen kafiyeleri ayyuka çıkıyordu. Sultanın

215

geçeceği yollara yığılan halk ile birlikte şehrin bilumum eğlence adamları da onun gelişini bekliyor, beklerken de gösteriler yaparak deflerini uzatıyor, duranlar ve yürüyenlerden bahşiş istiyorlardı. Devrin bütün şenlik ustaları oradaydı. Ötede öbek olmuş ateşbazlar arasında Üsküdarlı ünlü Mahmut Çelebi ile yanında ip üzerinde yürüyen Arapgirli Kara Şüca, biraz ileride ünlü kâsebaz ve sinibaz Kamberoğlu ile ateşbaz ve hokkabaz Bursalı Kubadî Ağa başına insanları toplamış gösteriler yapıyorlardı. Maymuncular ile yılancılar daha da ileride, onları takiben de perendebazlar ile taklitçiler bin bir türlü marifet gösteriyorlardı. Özellikle yaptıkları Bekri Mustafa, Arnavut, dilsiz taklitleri çok ilgi görüyordu. Hele bir taklitbaz Kör Hasan vardı ki onun başında halk ziyadeden de ziyade idi. Kör Hasan, Civan-Nigâr'ın hamama gidip Gazi Boşnak'ın onları hamamda basma hikâyesini anlatıyor, halkın ilgisinden memnun, ballandıra ballandıra, hikâyeyi uzattıkça uzatıyordu.

Kör Hasan'ın taklitlerine gülenler arasında Acem kıyafetli bir derviş de vardı. Gülerken içindeki heyecan ve korkuyu yenmeye çalışan bu adam Kara Şahin'den başkası değildi ve hırsız küreği çeker gibi o da halkın arasına sessizce karışıp gözünü iskeleye çevirmiş, sultanın gelişini bekliyordu. Selman Çan'ın bütün bir kış sergen üzerinde katlanmış biçimde duran İranî derviş giysileri şimdi onun omzunda duruyor ve elinde de bir zembil tutuyordu. Kendisi için en uygun bekleme yerinin burası olduğuna karar verip taklitbazların arkasında bir köşede beklemeye başladı.

Sultan eşik taşına ayak bastığı sırada halkın hep bir ağızdan okuduğu kafiyeli alkış sözleri bütün Halic'i dolduruyordu: "Padişahım, devletinle bin yaşa!" "Ey padişah-ı muhterem / Tahtında daim ol hurrem" "Uğurun hayır ola / yaşın uzun ola / yolun açık ola!" "Saltanatına mağrur olma, senden büyük Allah var!.."

216

Yeniçeri neferleri ve sultanın solakları onun geçeceği yolun iki yanında biriken halkı hem nizama sokmak, hem de sessizliği sağlamak üzere sıra sıra bekleşmekteydiler. Herkes sultanın gelişiyle meşgul iken Kara Şahin en geride bir köşede, elindeki zembilden iki avuç genişliğinde bir tas çıkarıp kulplarından kaytan ile bağladı. İçine neft yağı doldurdu ve çakmak ile tutuşturdu. Sonra da içinden şiddetli alevlerin yükseldiği tası alelacele başına koyup kaytanı boynundan geçiriverdi. Başından alevler yükselirken şimdi sıra, halkın arasına karışıp sultanın gözüne görünebilecek bir mahalle varmaya gelmişti. Böyle yapıldığını annesinden duymuş, bir kere de çocukluğunda, seyretmiş, hatta çok da korkmuştu. Şimdi aynı şekilde kendisi çerağ uyandırıyordu. Çerağ uyandırmak, sultana ulaşmak isteyip de ulaşma yollarını bulamamış insanların sultanın dikkatini çekerek kendilerini dinlemesini sağlama yöntemiydi. Kara Şahin, Çırağan bahçesindeki kızıl lalenin mestliğinden ayılıp da Nakşıgül'ün sevdasına yeniden düşünce Tomruk Emini'nden daha yüksek rütbeli biriyle ünsiyet kurmanın, başından geçenleri anlatıp masum olduğuna inandırabileceği bir devletlû bulmanın yolunu aramaya karar vermişti. Böylece belki katilleri yakalayıp Nakşıgül'ün ruhuna karşı duyduğu sorumluluğun gereğini yerine getirebilmeyi umuyordu. Planına göre İranlı bir derviş kılığında padişah huzuruna alınacak, o sırada Farsça beyitler okuyacak, tekkedeki hücre arkadaşı Selman Çan'dan duyduğu İran-Osmanlı harbinden sahneler anlatarak kendini kabul ettirecek, sonra da şehirde gördüğü kıyam kıpırdanışlarını haber vererek güvenini kazanacak, bu arada yarım yamalak Türkçe konuşan bir Tebrizli rolü oynayacak, Şeyhinin, Tebriz'e lale soğanları alıp götürmek üzere kendisini İstanbul'a gönderdiğini falan anlatacak, velhasıl sultanı mutlaka kendisine inandıracaktı. Uygun bir ortam kollayıp başından geçenleri anlatmak ise çok sonraki işti. Şimdi yapması

217

gereken şey meydana atılmaktı. Bunun için sultanı görmek, mücevherlerle süslü at koşumlarını, kaftanını ve tavus tüylü sorgucunun ucundan itibaren kavuğunu kuşatan incileri seyretmek üzere birbiriyle itişen halkın arasından öne doğru sıyrılıp ayyuka çıkan bir sesle haykırdı: "Huda Hûuuuuub!"

Ortalık bir anda karıştı. Sultanın güvenliğinden sorumlu solaklardan üç tanesi derhal koşup ağzını kapattılar. Başındaki tasın içinden yükselen alevler çevreye yayılmakta, halkın kimisi "Vah zavallı divâne!.." diyerek hayıflanmakta, kimisi başına geleceklerin iyi mi, yoksa kötü mü olacağı hususunda fikirler yürütmekte, görevliler oraya buraya koşturmaktaydı. Padişah olanları görmüş, vezirine gerekenin yapılması için işarette bulunmuştu. Kara Şahin, sultanın kendisiyle görüşmeyeceğini anlayınca başından bir kazan kaynar su dökülmüş gibi oldu. Omuzları çöktü, zihni bulandı. Şimdi her şey tersine dönebilirdi. Kurduğu bütün planlar ters işleyebilir, hatta belki kendisini Tomruk Emini'ne bile teslim edebilirlerdi. Boynuz umarken kulaktan ayrılmak, kaş yapayım derken gözden olmak istemiyordu.

Koluna yapışan yeniçeri zabiti Kırk Beşinci Orta çorbacısı heybetli ve yastık bıyık bir adamdı. Dirseğini tutan parmaklarında nasıl bir pazı kuvveti toplandığını hayal etmek bile zor görülüyordu. Güya Kara Şahin'in kolunu usulen tutuyor gibi görünüyordu ama hakikatte etini öyle sıkıyordu ki Şahin bağır-mamak için dişlerini kenetlemek zorunda kaldı. Üstelik adam bunu yaparken yüzünde halka gösterdiği bir gülümseme bile vardı. Bıyıkları dudak üstünden ve ağız kenarından ağzını kapatıyor, bu da gülümsediği zaman bile yüzüne bir ürkütücülük katıyordu. Hele kulak altlarında sakala karışıp dışarıya doğru kıvrılarak burulmuş bıyık uçlarına bakmak, insanı titretmeye yeterdi. İstanbul'da o günlerde bu tür bıyık sakal kesimi revaç

218

bulmuş ve çorbacılar "Bıyığını balta kesmez!" deyimi ile tanımlanmaya başlamışlardı. Gerçekten de gurur dağının tepesinde oturan garip adamlardan biriydi bu herif. Şahin, onun elinde kalırsa başına gelecekleri düşünmek bile istemiyordu. Padişah yerine vezir huzuruna varıp kendini kabul ettirmek zorundaydı artık. Anlattıklarıyla onu kendisine inandır-malıydı. Yüreği atmaya başlamıştı. Hafız Çelebi'nin bir seferinde "Bela gelince sabırsızlıkla sızlanmak ancak felaketi arttırır." dediğini hatırlıyordu. Şimdi başına gelecekleri beladan nimete çevirecek kadar sakin olmalı, padişah için hazırladığı planları vezir huzurunda gerçekleştirmeliydi. Çünkü daha vezir ve sultan, Eyüp Meydanı'nda halka bahşiş dağıtmaya devam ederken iki süvari intisap neferi, onu Atmeydanı'ndaki vezir konağına getirip taşlıktaki bir odaya kilitlemişlerdi bile.

219

¦Milli

ı nl LU

37. Sual Masum Kanımn Hesabı Sorulmaz mı?

Padişah buraya gelmeden evvel vezirinden,

Ezelden abd-i memlûkun, çerâğ-ı hâssınım zira Sebep sensin beni ihyaya devletle saadetle Senindir hâne yoktur minnetin şevketlü hünkârım Kerem kıl sohbet-i mehtaba gel ikbâl ü şevketle*

Ben senin ta ezelden kulun ve hizmetkârın, zamanını aydınlatmak için yanmaya hazır bir çırayım. Eğer biraz itibarım, saadetim ve devlette makamım var ise hepsi sendendir. Ev senin evin sayılır, devletlû hünkârım, tekellüf ve davet beklemeniz gerekmez, artık lütfediniz mehtap sohbeti için haşmet ve heybetinizle Sadabat'ı teşrif ediniz, şenlendiriniz.

220

beyitleriyle davet almış ve karşılığında,

Çerâğımsın benim sen hem vezîr-i nüktedânımsın Nazîrin yok sadâkat ile meşhûr-ı cihânımsın*

iltifatıyla onu memnun edip öyle seyre çıkmıştı. Şiirle, musiki ile, eğlenceyle dolu bir seyir olacaktı bu. Oysa şimdi neşesi birdenbire yerini kedere bırakmıştı. Şairane isimler taşıyan kasırların, köprülerin, çeşmelerin, Kasr-ı Cinan'ın, Nevpeyda ve Hayrabad'ın yanından neşeyle geçip geldiği Sadabat Kas-rı'nın merdivenlerini çıkarken hissettiği sevinç şimdi artık yoktu. Sükûnlu suların, yeşil çınarların, seyrettiği süslü ve sırma işlemeli muhteşem çadır ve otağların artık ruhuna katacağı yeni bir gurur dalgası kalmamıştı. Bir zamanlar ciritler, guy u çevgan oyunları, pehlivanlar seyrettiği, geceler boyu saz sesleriyle mest olduğu şu kasırda artık zevk ü safadan eser yok gibiydi. Ömrünü yıl yıl gözünün önünden geçirdiğinde Sadabat kasırlarında hiç bu kadar kötü ve bahtsız bir gün yaşamadığını fark etti. Bu zevk ü safa bezminde, bu şetaret ve neşe çağında bu derece kötü bir manzarayla karşılaşacağını tahmin etse ya sarayından çıkmaz, yahut Üç Hilal Cemiyeti'nin çorbacıbaşı ağasını burada, tam da neşelenmeye ve felekten gün çalmaya geldiği şu günde huzuruna kabul etmezdi. Bereket versin kızı Fatma Sultan ile damadı İbrahim Paşa'yı kendi kasırlarına göndermişti. Nazenin gönüllü kızı Fatmacığının bu sahneyi görmesini hiç istemezdi çünkü.

Hünkârın bir işareti ile muhafızlardan biri, salonun ortasında yığılmış duran nesnelerin üzerindeki örtüyü kaldırdı. Üst üste torbaların görünmesiyle birlikte salondan dışarı taşan iğrenç

Sen benim hem ışığım (veya cırağımsın), hem de ince manalar bilen vezirimsin. Bana olan sadakatin bütün cihanda meşhurdur, bir benzerin daha bulunamaz.

221

bir koku duyuldu. Sultan; torbaların içinde ne olduğunu biliyordu, ama bu sayıda çok ve bu derece kötü durumda olacaklarını düşünmemişti. Dehşetle irkildi. Öfkeliydi. Çok öfkeliydi. Çevresindeki adamların hepsi adeta titremekteydiler. Duvarları nakışlı odanın ortasında bir büyük sofra sinisi üzerine yığılmış, çoğu birbirine benzeyen torbalar ve bu torbalarda eller, ayaklar, kafalar, bacaklar, gövdeler... Kimisinin etleri lime lime, kimisi yalnızca kemik kalmış eski, yeni ceset parçaları. Balıkların diş izleri hâlâ üzerinde etler ile morarmış, kararmış torbaların kıllarına yapışmış bedenler. Bir zamanlar konuşan, dinleyen, yürüyen, öfkelenen insanlar... Üç Hilal Cemiyeti'nin çorbacısı önündeki yığına öfkeyle bakmakta olan sultana izah ediyordu: "Efendimiz; bizi bağışlayınız, ağ attığımız yerin zemini ziyadesiyle milli çamur idi. Ceset parçalarını ve torbaları ancak bu kadar temizleyebildik. Suç delillerini korumak adına da..."

"Ağa, ağa!.. Bu insanları canlı iken korumak değil miydi vazifeniz?"

"Beli hünkârım!.. Vazifemizde ihmalimiz olmuştur, cezamıza boynumuz kıldan incedir."

Bohemya avizenin altında, nakışlı duvarlara çarpan derin bir sessizlik oldu. Yere eğilmiş başlar sultanın kapı ile pencere arasında gelip giden ayak seslerinden başka bir harekete cesaret bulamıyordu. Ayak seslerinin gittikçe ağırlaşan vurgusu zihinlerde bir tokmak sesine dönüştüğü sırada sultan aniden durup sordu:

"Kaç kişinin cesedi var burada?"

"Üç ayrı kişiye ait uzuvlar hünkârım. Bir de buraya getiremediğimiz delikanlı cesedi var; hekimbaşı kulunuz ile diğer hekimler henüz inceliyorlar. Onların söylediğine göre bu torbalardaki insanlardan ikisi yaşlı erkek, diğeri de otuzlu yaşlarda bir kadındır. Amma kadının başı, adamlardan da birinin gövdesi henüz bulunamadı.

222

"Kaç arşın derinlikten çıkardınız bunları?" "Tam Kasımpaşa açıklarında hünkârım, 38 arşındır." "Peki kimmiş ölenler? Tespit edilebildi mi?" "Yalnızca bir tanesi hünkârım. Yaşlı adamlardan birinin bundan beş ay evvel kaybolan Hintli bir tacir olduğu anlaşıldı. Adam çolak imiş, bezirganlardan bazıları onu kolundan tanıdılar. Cesetlerden hiçbirinin üzerinden eşya ve takı yoktu. Denize atılmadan evvel soyuldukları ve yüzüklerinin ve mühürlerinin alındığını sanıyoruz. Dalgıçlar, torbaların içinde değil ama dışında duran takılar, taslar ve bir hançer çıkardılar. Öte yandan parçalanmış veya yıpranmış torbalar ile saçılmış insan kemikleri de çıktı. Muhtemelen zamanla içindekiler dökülmüş veya balıklar tarafından sürüklenmiş torbalardı bunlar. Bölge milli çamur olduğu için hiçbir şey görülmüyor ve yalnızca el yordamıyla arama yapılabiliyor hünkârım. Bu da dipteki her şeyi yeniden karıştırıp görünmez kılıyor. Fakat hem balıkçılar, hem de dalgıçlar dipte ziyadesiyle et yiyen balık olduğunu söylüyorlar. Ağlara takılan balıklar içinde balıkemininizin hiç tanımadığı cinsten balıklar bile türemiş. Bir de hünkârım, cesetlerin parçalanış biçimleri, hepsinin aynı baltanın işleminden geçtiğini gösteriyor." "Buldunuz mu peki?"

223

yorum ama elinizdeki torba onlardan biri," diye de anlattı. Adam masum idi efendimiz; ben de Esed Ağa'yı araştırdım. İtiraf ederim ki öğrendiklerimden dehşete düştüm. İnsanların zalimlerinden ve şerlilerinden bir kallaş-ı evbaş bir herif imiş... İstanbul'da masumların haremlerine el uzatır ve onlara tuzak kurarak işlerini yürütür bir zalim. Kimsesiz zenginlere tuzak kurarak mallarını ellerinden alan bir çetenin üyesi olduğunu sanıyoruz. Tanıyanlar eli kolu uzun biri olduğunu söylüyor ama hakkında fazla konuşmak istemiyorlar. Şerrinden korkuyorlar. Bu yüzden kimse onu şikâyet edememiş anlaşılan. Bir hikâyesini de öğrendim. Adam birkaç yıldan beri şarkıcı bir cariyeyi seviyormuş. Şarkıcı bir ay parçası, neredeyse nakışlı bir altın... Onu önce efendisinden satın almak istemiş. Adam kendisini yanına bile yaklaştırmayınca da tuzak kurup kaçırmış. Sonra üç yüz altına sahibine geri satıp yeniden kaçırmış. Sonra beş yüz altın istemiş ve yeniden kaçırmış. Neticede cariyenin efendisi iflas edip yuvası dağılmış, hanesi viran, yarı mecnun halde İstanbul'dan gitmiş. Bu cariyeyi daha sonra Eyüp'te bir oyuncakçıya harem diye vermiş. Kadın da bunca çileden sonra aklını oynatır gibi olmuş. Bu sefer de Bindallı Mahmut Çavuş adlı bir yeniçeri çorbacısı kendisine tebelleş olmuş. Cariye daha sonra ortadan kaybolmuş. Mahallesinde-kiler onun İzmir'e gittiğini ve bir daha dönmediğini söylediler. Ama biz bulunan kadın cesedinin ona ait olduğunu zannediyoruz. Her ne kadar başı henüz bulunamadıysa da hekimbaşını-zın ifadelerine göre yaşı elimizdeki uzuvlara uyuyor."

Padişah sözün burasında sağ elini başı hizasında yukarıdan aşağıya indirerek konuşmayı durdurdu. Salondakiler yine donmuşlar, sessizlik içinde hünkârın ne yapacağını bekliyorlardı. O koca hünkâr, Osmanlı Devleti'nin o ihtişamlı hükümdarı hazin bir yüz ifadesi ve adeta çocuklaşmış bir ses tonuyla merhamet duygularını açığa vurdu:

224

"Benim memleketimde biri insanları öldürüp organlarını parçalıyor ve ben onu bilmiyorum!.. Allah bana hesap sormaz mı? Masumların kanını benden istemez mi? Eğer şunda, burnumun dibinde böyle canilik yapılıyorsa acaba ülkemin diğer yerlerinde kimler neler yapmıyorlardır? Sizler, hepiniz, benimle beraber bu vebale ortak değil misiniz? Herkes benimle birlikte aynı vicdan azabını duymaz mı?"

Kimseden ses çıkmayıp başlar biraz daha eğilince de sesini yükseltip gürledi:

"Derhal önümden götürün bunları ve şeyhülislam efendiye söyleyin usulüne uygun tarzda defnedilsinler. Varisleri, kimleri kimseleri varsa bulunsun, yardım edilsin. Sen, çorbacıbaşı ağa, kelleni omuzlarında istiyorsan bütün bu cinayetleri işleyenleri de, varsa diğer cinayetleri de bana en kısa sürede bildireceksin. Bulundukları bölgeyi korumaya alıp genişletiniz. Gerekiyorsa bütün Halic'in dibini milim milim tarayınız ve ne varsa çıkarınız. Dipte bu torbaların bağlandığı taşlar birikmiş olmalı. O taşları çıkartıp hangi bölgede bulunduklarına, hangi ocağın taşı olduklarına kadar her şeyi bir bir inceletiniz. Bana anlattıklarınızı derhal vezirime de bildiriniz. Tedbirleri o alacaktır. Hekimbaşı efendi de, haber veriniz, derhal huzura buyursun."

Sultan o gün Cedvel-i Sim üzerindeki fıskiyelerin, aslan ve ejderha başlı çeşmelerin gürül gürül akan sularında bir neşe yerine karamsarlık ve hüzün görmüştü. İçi kararıyor, ruhu mengenelerde sıkışıyordu. Gün batımında hekimbaşı ile karşılıklı otururken bütün gün hiçbir şey yiyip içmediğini hatırladı. Üzülmüştü. Belki sevineceği bir haber verir umuduyla hekim-başıya sordu:

"Efendi! Cesedi bulunan delikanlı kaç yaşında imiş?"

"23-24 yaşlarında hünkârım."

"Tam olarak kaç ay önce ölmüş?.."

225

"Yaklaşık yedi ay önce haşmetmeab." "Denize düşüp kendisi mi boğulmuş, yoksa birisi tarafından mı atılmış?"

"Galiba birisi arafından atılmış hünkârım, çünkü el ve ayak bileklerinde ipler bağlıydı. Hatta ağzından paçavralar çıkarıldı, ağzı kapatılmıştı."

"Birisinin onu denize attığı kesin o halde?" "Evet hünkârım, öyle diyebiliriz." "Peki denize düştüğünde hâlâ canlı mıymış?" "Öyle zannediyoruz hünkârım, çünkü bedeninde bir fazla şiddetli darp izi göremedik. Muhtemelen hafif şekilde dövülmüş, biraz hırpalanmış ve taşlara bağlanıp denize atılmış."

Sultan, hekimbaşıya elinin tersiyle "çıkabilirsin" işareti yaptığında birden acıktığını ve iştahının yerine geldiğini hissetti. Bu ölen delikanlı, Şehzade Ahmet olmalıydı. Çünkü he-kimbaşının anlattıkları, Kazasker İshak Efendi'nin iddia ettiği ölüm biçimine ve tarihine pek uyuyordu.

226

38. Sual - Anlat, Neden Çerağ Uyandırdın?

İbrahim Paşa Sadabat kasırlarından erken dönmüş, bir zamanlar Fransa'ya elçi gönderdiği Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi ve matbaanın başındaki İbrahim Müteferrika Efendi'yi huzuruna çağırtmıştı. Çünkü bu iki adam kendisine itaatle birlikte son zamanlarda Kumbaracı Ahmet Paşa ile birlikte siyasi işlere karışır olmuşlardı. O günkü gündemlerinde daha evvel bastıkları Vankulu denen Sıhah-ı Cevherî ile Ferheng-i Şuurî nam lugatlar, Naima ve Râşid tarihleri, Mısır Tarihi, Timur Tarihi, Takvimü't-Tevarîh gibi tarih eserlerinin yeniden basımı ve bunlar için Paris'ten getirtilmesi gereken yeni hurufat var idi. Matbaa, bazı cahil ve sığ sahaf esnafının muhalefetine rağmen yüz ağartan işler yapmıştı ve bu güzel işlere devam etmek gerektiğine inanıyorlardı. O gün Galata'dan demir alıp Toulon Limanı'na gidecek bir gemi vardı ve matbaa hurufatı için birinin bu gemiyle gönderilmesi gerekiyordu. Vezir hem gidecek kişiyi tespit hem yol harcırahı ödemesi, hem de bazı özel sipa-

227

rişler vermek üzere kuşluk vaktinde ikisini de sarayına kabul etmiş ve Müteferrika Efendi'yi gemiye yetişmek üzere uğurla-mıştı. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi ile sabah kahvesini içtikleri sırada Üç Hilal Cemiyeti çorbacıbaşı olan ağanın geldiğini kulağına fısıldadılar. Bu adamla her zaman yalnız görüşmüştü. Çünkü devletin bütün sırlarına sahip olan bir adamı, daha da önemlisi kendi özel araştırmalarında da kullandığı birini başkasının yanında konuşturması uygun olmazdı. Üstelik bu adamın kimliğinin de bilinmemesi gerekiyordu. Uşaklarından birini görevlendirip çelebiyi yüklüce bir hediye ile uğurladıktan sonra derhal çorbacıbaşıyı içeri aldırdı. Adam vezirin eteğini öpüp peykeye bağdaş kurduktan sonra derhal anlatmaya başladı. Sadabat'da padişaha anlattıklarını neredeyse aynı cümlelerle şimdi Atmeydanı'ndaki vezir konağında tekrar ediyordu. Bulunan kesik bedenlerden, torbalardan, dalgıçlardan uzun uzun bahsediyor, sorulara cevap vermeye çalışıyor, nefes alıp yeniden anlatmaya devam ediyordu:

"Baltayı henüz bulamadık ama yapanlardan birinin izini sürdük. Ceset parçalarının konulduğu torbaların hepsi kıldan dokunmuştu. Bunlardan birini yıkatıp çarşıya gönderdim. Torbayı dokuyan adamı üç gün arattım. Nihayet dokumacılardan birisi torbayı tanımış. Orta odasına aldırıp kendim sorguya çektim. Adam elimde yarı sağlam iki torba daha görünce tir tir titremeye başlayıp 'Onları nereden aldınız?' dedi. Ben de onu alanı tanıyıp tanımadığını sordum. 'Evet,' dedi, 'geçen yıl balıkhane esnafından Esed Ağa nam birisi almıştı bunları. Keçi kılından dokumuştum, oradan tanıyorum. Niçin aldığını bilmiyorum ama elinizdeki torba onlardan biri,' diye de anlattı. Adam masum idi efendimiz; ben de Esed Ağa'yı araştırdım. İtiraf ederim ki öğrendiklerimden dehşete düştüm. İnsanların zalimlerinden ve şerlilerinden bir kallaş-ı evbaş bir herif imiş... İstanbul'da masumların haremlerine el uzatır ve onlara tuzak kura-

228

rak işlerini yürütür bir zalim. Kimsesiz zenginlere tuzak kurarak mallarını ellerinden alan bir çetenin üyesi olduğunu sanıyoruz. Tanıyanlar eli kolu uzun biri olduğunu söylüyor ama hakkında fazla konuşmak istemiyorlar. Şerrinden korkuyorlar. Bu yüzden kimse onu şikâyet edememiş anlaşılan. Bir hikâyesini de öğrendim. Adam birkaç yıldan beri şarkıcı bir cariyeyi seviyormuş. Şarkıcı bir ay parçası, neredeyse nakışlı bir altın... Onu önce efendisinden satın almak istemiş. Adam kendisini yanına bile yaklaştırmayınca da tuzak kurup kaçırmış. Sonra üç yüz altına sahibine geri satıp yeniden kaçırmış. Sonra beş yüz altın istemiş ve yeniden kaçırmış. Neticede cariyenin efendisi iflas edip yuvası dağılmış, hanesi viran, yarı mecnun halde İstanbul'dan gitmiş. Bu cariyeyi daha sonra Eyüp'te bir oyuncakçıya harem diye vermiş. Kadın da bunca çileden sonra aklını oynatır gibi olmuş. Bu sefer de Bindallı Mahmut Çavuş adlı bir yeniçeri çorbacısı kendisine tebelleş olmuş."

Vezir cümlenin burasında irkildi, sekiz ay önce konağına gönderilen kesik kadın başı ve örülmüş saçları gözlerinin önüne geldi, karşısındakine belli etmemeye çalışarak bir soru sordu:

"Kimmiş bu Mahmut Çavuş, araştırdınız mı?"

"Araştıracağız efendimiz. Cariye daha sonra ortadan kaybolmuş. Mahallesindekiler onun İzmir'e gittiğini ve bir daha dönmediğini söylediler. Ama biz bulunan kadın cesedinin ona ait olduğunu zannediyoruz. Her ne kadar başı henüz buluna-madıysa da hekimbaşınızın ifadelerine göre yaşı elimizdeki uzuvlara uyuyor."

Vezir şaşkındı. Bir an "O kadının başı, bir gece, Sultan Ahmet Camii haziresine kendi ellerimle gömüldü" deyiverecekti neredeyse. Ama asıl aklını kurcalayan şey, Bindallı'nın kendisiyle olan macerasının ve onu hapse attırmış olmasının devletin gizli haber alma teşkilatı tarafından bilinmeyişiydi. Bu nasıl bir gizli haber alma idi? Duyguları karmakarışıktı. Bir yandan

229

şehirdeki zindan kayıtlarının incelenmeden sonuca varılışına öfkeleniyor, diğer yandan yalnızca kendisinin bildiği bir gerçekten dolayı gizli bir memnuniyet duyuyordu. Çorbacının diğer cümlelerini ise artık neredeyse hiç duymadı. Çünkü önünde heyecanlı bir hikâyenin devamı vardı. Bilinmezleri çözmek, soruları birer birer cevaplamak, ipuçlarını değerlendirmek... Yine çocukça bir sevincin içindeydi. Birkaç gün kendini eğleyecek bir araştırma bulmuştu işte. Üç Hilal Cemiyeti'nin bulamadığı başın nerede gömülü olduğunu yalnızca o biliyordu işte. Bunca cesedin sırrını da Bindallı biliyor olmalıydı. Bu da ona gerçeğin kapısını aralayacak, hatta sultandan evvel olup bitenleri kendisi keşfetmiş olacaktı. Gizli servisi geride bırakmanın gururu ile içinden kendisini kutladı. Şimdi yapması gereken şey Bindallı'yı gönderdiği zindandan aldırıp kimsenin erişemeyeceği bir yerde saklamak ve bilgileri kontrollü biçimde ağzından almaktı. Ama belki de Yeniçeri Ağası'na haber gönderip bu işleri onlara bırakmak en iyisi olacaktı. Şu güzelim bahar çiçeklerini kan rengiyle bozmanın ne lüzumu vardı? Evet, evet, yarından tezi yok Yeniçeri Ağası'nı azarlayıp Üç Hilal Cemiyeti'nin başındaki çorbacıyı değiştirmesini isteyecek, sonra da onları Bindallı'yı sorgulamaya yönlendirecekti. Ama ondan da önce Eyüp'te İskele Sokağı'nda çerağ uyandıran İranlı gezgin dervişi dinlemesi gerekiyordu. Karşısında oturan adamı gönderip Kara Şahin'i içeri aldırdı. Neşesi pek yerindeydi. "Hoş amedî derviş!" "Hoş bulmuşam han nöker!" "Demek Azeri'sen?"

"Acem'em mirim, lakin az Türkçe bilirem." "İyi o halde, anlat, neden hurdasın?!.. Neden çerağ uyandırdın?"

"Han nöker! İnsanlar uykudadır, öldükleri zaman uyanırlar.

Bende..."

230

39. Sual Yeye'ye Ne Olmuştu?

Oyuncakçı dükkânlarının hizasındaki büyük gürültünün içine, telaşlı bir rüyaya dalar gibi daldı. Hemen her dükkânın önünde zırlayan, ağlayan, sümüklerini çeken çocuklar ve onların gönüllerini yapmaya çalışan annelerinin bağırış çağırış-larıyla cıvıl cıvıl bir çarşıydı burası. Saçaklarına ve kapılarına oyuncakların asıldığı sıra sıra dükkânlarda neler neler satılmıyordu ki... Kamış borulardan mamul düdükler ve kavallar, içine üfürülünce ucundan bir kâğıt ile dil çıkaran tırlaklar yahut tavus kuyruğu gibi uzayan fırlaklar, dilli düdük, kaba düdük, Arap düdüğü, Macar düdüğü, mizmer düdüğü ve çığırtma düdükler, Eyüp borusu, küçük def, dümbelek ve kemençeler, tahtadan oyulan veya paçavra doldurulmuş bezden sıçan ve kuşlar, hareket edebilen karagöz karakterleri, hacıyatmazlar, yürütülebilen öküz veya at arabaları, fayton ve landolar... Sokağı asıl kalabalıklaştıranlar, seyyar oyuncak satıcıları idi. Ki-

231

[*$f Î'Ü-K;

**&teı

misi bir eşeğin sırtında, kimisi bir el arabasında, hatta kimisi keçiye yüklediği oyuncakları bağıra bağıra satmadaydılar. Bunca oyuncak arasında çocukların hepsi söz birliği etmiş gibi ille de vıraklayan kurbağa istiyorlardı.

Eyüp oyuncakçılarının âdetiydi, her yıl bahara doğru yeni bir oyuncak icat ve imal ederler, şehir çocukları arasında yaygınlaşması için sokak aralarına tellallar gönderip yeni icatlarına piyasa yaptırtırlar, bayramlarda kurulan atlı karaca, dönme dolap ve diğer panayır meydanları dahil bir yıl boyunca hep aynı oyuncağı sattırırlardı. Bu yılın en aranılan oyuncağı işte bu kurbağa olmuştu. Tahtadan oyulan bu kurbağanın sırtında kademeli olarak yükselip kuyruğuna kadar uzanan çentikler vardı. Divit veya benzeri bir kamış, bu çentiklerin üzerine sürtülerek yürütüldüğünde "vırak, vırak!" sesler çıkarıyordu. Bu yüzden günün her saatinde oyuncakçılar sokağı sanki bir kurbağa istilasına uğramış gibi dayanılmaz oluyor, annelerin bu çirkin sesli oyuncağı alıp almama konusunda çocuklarıyla tartışmaları da üstüne tuz biber ekiyordu. Ötede ise kurbağaları develerine yükletmek ve İran'a, Mısır'a Hind'e

232

götürmek üzere bekleşen bezirganlar ile kervancılar bağrışmaktaydılar.

Topaç Yeye çarşıyı ve oyuncakları uzun uzun seyretti. Annesi, daha şuracıkta oturdukları halde bir gün olsun elinden tutup onu bu çarşıya getirememiş, hiçbir kimse ona buradan bir oyuncak almamıştı. Şehnaz için pek çok oyuncak alınır, o bıktığı zaman veya evin hanımı izin verirse ancak birkaç saat kendisi de oynayabilirdi. Konakta geçen günleri düşünürken birden hayatında kendisine ait hiç oyuncağı olmadığını fark etti. Ne küçükken, ne de şimdi. Tabii eğer Hafız Çelebi'den öğrenerek yaptığı şu ilkel düdük sayılmazsa. İki avucu içine sığdırdığı bu düdüğü iki kemik parçası arasına deri gerdirerek yapmıştı. Gerçi tek perdesi vardı ama yine de sesi güzel çıkıyordu. Ağzının sol yarısına dayayarak çaldığı bu düdüğe en çok Bican Efendi hayret etmiş, bu yüzden daha gelişinin ilk günlerinde Yeye'nin aklına hayran kalarak düdüğün Felemenk diyarında gördüğü çok delikli mızıkaya benzediğini söylemişti. Daha sonra Yeye'yi sevmiş, onun hem zeki, hem de kabiliyetli olduğunu, lale yetiştirme konusunda da aynı başarıyı göstereceğine inandığını tekrarlayıp durmuştu. Bican Efendi Felemenk'ten gelen Pit-Jan değildi sanki. Konuşurken duymadığı müddetçe onun adıyla ve kişiliğiyle doğulu bir Bican Efendi olmadığını kimse söyleyemezdi. Yeye de onu sevmeye başlamıştı. Hatta şimdi ona bir hediye alsa iyi olacaktı.

Hafız Çelebi, Eyüp çarşısından birkaç kuru erzak ile mum alması için göndermişti onu. Sonra da her zaman olduğu gibi Mübarek Efendi'ye ve Martolozzade Kuru Kirkor Efendi'ye uğramasını tembihlemişti. Mübarek Efendi eline lale ile alakalı bir kitap geldiğinde kimseye satmayıp onu saklayan ve Hafız Çelebi'nin eline ulaşmasını sağlayan bir Musevi sahaf, Martolozzade ise Hafız Çelebi'nin kulübe azmanı evini ihtiyaç halinde devamlı büyütmekten keyif alan hoş sohbet bir Ermeni dül-

233

ger idi. Yeye'nin gelişinden sonra eve bir oda daha ilave edilmesi gerekmiş, ayrıca lale soğanlarının nemli ortamda saklanması için yeni bir mahzen kazılıp kalıplanma ihtiyacı ortaya çıkmıştı. Eyüp Sultan taraflarında bu işi Kuru Kirkor Efen-( di'den daha iyi kim yapabilirdi?

Topaç Yeye alışverişini tamamlamış, Mübarek Efendi'nin verdiği muşambaya sarılı kitabı torbasına koymuş, Kirkor Efendi'den iki gün sonra geleceği vadini almış Sadabat'ın yolunu tutmak üzereydi. Bican Efendi için ne alması gerektiğine karar veremedi. Sonunda bir helvacı dükkânından tatlı almaya karar verdi.

Kapının çıngırak sesi salonda oturanlardan pek kimsenin dikkatini çekmemişti. Yeye tezgâhta tepsiler halinde sıralanmış tatlılara bakarken tezgâh arkasındaki bir köşede iki kişinin fısıltı ile konuştuklarını gördü. Göğsünde helvacı önlüğü bulunan pos bıyıklı ve sık sakallı adam muhtemelen bu dükkânın sahibi olan helva ustası tablakâr idi. Adam meşgul idi ve çırak da muhtemelen sokaktaki kurbağa seslerine karışan boğuk bir uğultunun geldiği üst kattaki müşterilere hizmet etmedeydi. Beklemeye başladı. Dükkânın duvarlarındaki talik ve sülüs hat ile yazılmış nakışlı levhaları okumaya başladı. Tezgâhın tam karşısındaki duvarda iki beyit halinde kısa bir talik levha var idi. Helvacılara ait levhalardı bunlar:

Tadı cennetten / Bereketi Allah 'tan Taşsın dökülmesin / Artsın eksilmesin

Kapı üstündeki pir levhasında ise Şeyh Şazeli adı yer alıyordu:

Her seherde besmeleyle açılır dükkânımız Hazret-i Şeyh Şazeli'dir pirimiz üstadımız

234

Topaç Yeye'nin son okuduğu levha çok dikkatini çekmişti:

Küfür töredir; kazanca göredir

Hemen altında da küfre benzeyen bir beddua yer alıyordu:

Tanrı'nın zalimi şirret gidiler Ben imcin bok gibi helva yediler

Birisinin helvasını yemek onun ölümünden kinaye idi; bunu biliyordu, ama "küfür töredir; kazanca göredir" tekerlemesinden ne anlamak gerekirdi. Herhalde bütün İstanbul'un dilinde dolaşan şu küfür taciri helva tablakârı bu dükkânın sahibi olmalıydı. Bir ara Hafız Çelebi'den duyduğuna göre; helvacılardan biri küfür sözleri alıp satmaya başlamış da bilhassa şiir biçiminde küfür icat edenler artık küfürlerine burada yüksek fiyattan telif bedeli alıyorlarmış. Rivayete göre adam namuslu küfürbaz imiş ki satın aldığı bakir bir küfrü yalnızca bir kişiye satıyor, elinde daha evvel kullanılmış küfür tutmuyormuş. Hatta küfür satın aldığı kişilere bu küfrü unutmaları için yemin ettirdikten sonra parasını verdiği, küfür satın almak isteyen kişiyi de -rastgele küfür satmak yerine en uygun küfrü vermek üzere- sorguya çektiği son zamanlarda İstanbul sokaklarında sık konuşulur olmuştu. Söylenildiğine göre bilhassa Yeniçeri kahvehanelerinin gediklileri buraya sık uğruyorlar-mış. Yeye, bütün bunları aklından geçirirken "Herhalde şu tezgâh arkasında konuşan usta bu küfür taciri, karşısında oturan adam da bir müşteri olsa gerek!" diye düşünmeden edemedi. Evet, evet, mutlaka bu adam o küfür taciri olmalıydı. Çünkü parmağıyla müşterisine gösterdiği levhada tam da Hafız Çelebi' nin sıraladığı sorular yer alıyordu: "Küfredeceğin kişi kaç yaşlarında?"

235

"Toplumda mevki ve makamı nedir?" "Çoluk çocuk sahibi mi?" "Sakatlığı var mı?"

"...?"

Yeye, müşteri olan adamla birlikte soruları okudu. Bu sorular küfredilecek kişiye uygun küfrü seçmek için her müşteriye soruluyordu anlaşılan. Bilhassa sonuncu soru kendisine çok manidar gelmişti. Öyle ya, küfür de olsa asla israf edilmemeliydi. Sakatlığı olan bir adama sakatlığına vurgu yapacak bir küfür savurmak hem zalimlik, hem haddi aşmak, hem de israf olurdu. Yeye, küfür satan adama hayret etmiş içinden, "Bu adam küfür satacağına aşk dedikoduları satsa acaba daha mı az kazanır?" diye geçirmişti. Çünkü insanlar aşk üzerine dedikoduyu da küfür kadar cazip bulurlardı. Üstelik aşk küfürden daha nezih ve heyecanlı olurdu. Yeye birden içine daldığı bu aşk ve küfür çatışmasına dair rüyadan kulaklarına fısıldanan bir cümle ile uyanıverdi:

"Bir bilge 'Kişinin aklı diline hâkim olmalı, dili aklına hâkim olan kişi helak olur!' demiş. Helvacı ustasıydı bu sesin sahibi ve sonra ses devam etti: "Evlat! Sakalı bıyığı çıkmayanlara küfür satmıyoruz biz!"

"Ama ben zaten helva alac..." "!?.."

* e a t t t

Akşamın alacakaranlığında Topaç Yeye'yi bir merkep sırtında eve getiren Kuru Kirkor Efendi'nin ilk cümlesi Hafız Çe-lebi'nin de yere yığılıp kalması için yeterli olmuştu: "Şehnaz deor, deor, deooor... Soğra öloor!.." Kirkor Efendi bu cümleyi tekrar edip dururken Hafız Çele-bi'nin aklında sorular uçuşmaktaydı: Yeye'ye ne olmuştu? Kirkor Efendi onu nerede ve nasıl bulmuştu? Şehnaz da kimdi?

236

-derkenar-

aşk üzerine dedikodu

Aşkın insanlar üzerinde etkin bir gücü, keskin bir egemenliği, yadsınamaz bir hâkimiyeti, çürümeden bir nüfuzu, dayanılmaz bir baskısı vardır. En sıkı düğümlenmiş düğümleri çözen de, katılıkları eriten de, buna karşılık sağlamları sarsan ve yasak olanı serbest bırakan da odur.

Aşk yalnızca bir bakıştır; gerisi vesairedir... O ilk bakıştan sonra âşık durmadan sevgiliyi seyretme, onu görme arzusu duyar. Çünkü göz ruha açılan büyük bir penceredir. Gönlün sırlarını keşfe çalışır ve en gizli düşünceleri bile açığa vurur. Âşıkm gözü sevgiliden başkası üzerinde eğleşip durmak istemez. Mıknatıs, çekim gücünü göz ile sevgili arasındaki ilişkiden almıştır. Dilbilgisinde sıfatın isme uyduğu gibi, göz de sevgiliye uyar, onda eriyip sonsuzluğa karışır.

Eğer sevgiliden başkasına söyleyemeyecek şeylere sahip olunmuşsa aşk kapıda demektir. Bu durumda sevgilinin sözünü can kulağıyla dinlemek, ileri sürdüğü her şeyden dolayı hayret etmek, saçma sapan, hatta yalan şeyler bile konuşsa ona hak vermek, haksız olduğu zamanlarda bile onu doğrulamak, ne yaparsa, ne derse, peşini sürmek, hep aşkın halleridir. Hatta birbiriyle çelişkili haller bile aşk için söz konusudur. Ayrılık acısının âşıka hoş gelmesi, zamanla ondan zevk alması gibi. Aşk ilerleyince sevgilinin derdini çekmek mutluluk olabilir. Tabiatta herhangi bir şey haddini aşınca zıddına dönüşür. At arabasının tekerleri çok hızlı dönmeye başlayınca sanki tersine dönüyor gibi görülür. O halde bütün üzüntülerin sonu mutluluk, bütün gülmelerin sonu gözyaşıdır. Sevincin de, hüznün de aşırısı insanı öldürür. Kahkahalarla gülen kişinin gözünden sonunda yaş akar.

Yıldız sürülerinin çobanları da, olsa olsa yalnızlığı seçip inzivaya çekilen ve orada öylece ağlayıp duran âşıklar-

237

dır. Onlar, gecelerin bitmez tükenmez uzunluğunda yıldızları sayıp yıldız yıldız gözyaşları dökerler. Âşıkların gözka-paklandır ki bulutlara bu konuda ders verir. Eğer Batlam-yus yaşıyor olsaydı, yıldızların akışını gözlemlemek için âşıklardan kendisine bir gözlem ekibi kurardı. Eski bir doğu şiirinde "Şeb-i yeldâyı müneccimle muvakkit ne bilir/ Mübtelâ-yı gama sor kim geceler kaç saat" denilmiştir. Bu doğrudur.

Yılın en uzun gecesinin hangi gece olduğunu müneccimler ile takvim düzenleyenler asla bilemezler. Onun hangisi olduğunu ancak gama müptela olmuş âşık bilir.

238

40. Sual

Vezire Yakın Olmak Güvenlik mi, Tehlike midir?

"Önemsiz işleri isteyen önemli olanı; önemli işleri isteyen de önemsiz olanı kaybede," demişti bir keresinde Hafız Çelebi. Şimdi bu nakışlı tavanın altında, temiz çarşaflar ve lavanta kokulu yastıklarda yatarken aslında Damat İbrahim Paşa'nın ne kadar önemli işler yaptığını bir kez daha gözünün önünden geçiriyordu. Başında çerağ uyandırdığı cuma günü akşamında padişahın değil de İbrahim Paşa'nın sarayına götürülmüş olması, padişah ile değil de İbrahim Paşa ile görüşmüş olması hayatını değiştirmişti. Belki padişah kendisine inanmaz, onu her zaman rastladığı Melami dervişlerden biri zanneder, Anadolu'yu bir uçtan diğerine dolaşıp duran ışıklar arasında sayısız örneği bulunan düzenbazlar ile kıyaslar, kapısından eli boş döndürür, kovar, hatta cezalandırırdı; ama sadrazamı öyle yapmamıştı. İnce ruhluydu, onun okuduğu şiirleri anlamış, aşk sözlerinden hoşlanmış hatta onun aşka dair tanımlarına yine aşk mısraları ile karşılık verip şaşırtmıştı. Biri Farsça oku-

239

yunca diğeri Türkçe beyit ile mukabele etmiş, diğerinin Türkçe söylediği beyte öteki Fars şairlerinin dizeleriyle misilleme yapmıştı. Bir ara okuduğu dört mısraın hayatını değiştireceğini ise hiç bilmemişti. Şirazlı ünlü şair Şeyh Sadî'nin Gülistan adlı kitabından idi bu mısralar: "Sulh bâ-düşmen eğer hâhî her geh ki tu-râ / Der-kafâ ayb küned der nazareş tahsîn kün / Sü-han-i âhir be-dehen mî-güzered mûzîrâ / Sühaneş telh ne-hâhî deheneş şîrîn kün. "Ve sözleri biter bitmez İbrahim Paşa şu Türkçe mısralarla cevap verdi: "Hoş geçinmek dileyen düşmanla / Onları iyiliğe kandırsın / Acı söz istemeyen âdem de / Herkesin ağzını tatlandırsın" Hayret ki hayret!.. Bu dört dize kendi okuduğu Farsça dört dizenin şiir biçiminde tercümesiy-di. Osmanlı sarayında nasıl bir vezirin hüküm sürdüğünü, hemen o anda, bu dizeleri duyunca anlayabildi. Bu dört dize ona devletin ihtişamını gösteriyordu. Kara Şahin şimdi ne yapacağını bilemez olduğu bir sırada bir beyit de paşa okuyup, "Bunu da sen Farsça söyle bakalım!. "Âşıkım âşıkım diyorsun amma / Aşktan bir eser görülmelidir / Mesela yoksa vuslata imkân / Dost olan dost yoluna ölmelidir."

Bu çok çetin bir sınavdı. Duyduğu dizeleri şiir olarak tercüme etmek değildi zor olan; bunu bir İranlı derviş kadar yapabilirdi; ama bunu yaptığı anda vezir ile aynı konuma gelmiş olacaktı ki acaba vezir bundan hoşlanır mıydı? Kendisiyle yarışmak isteyen bir dervişe karşı hangi tavrı takınırdı? Yüzüne dikkatle baktı. Çehresinde "Haydi! Duymak istiyorum!" der gibi bir işaret okuyunca bütün cesaretini toparlayıp tercüme beyitler söyledi. Ardından da şöyle yalvardı:

"Uykumu sizden gayrı kimin için böleyim / Arzuhalim sizedir değil mi ki köleyim / Varayım yalvarayım kapınızda Tan-rı'ya / Yoksa düşeyim dile eşiklerde öleyim."

Sonraki bir saat boyunca paşa ile arasında beyitlerle örülmüş bir sohbet sürmüş, karşılıklı okunan beyitlerde sorular, cevaplar, imalar, iğnelemeler, şakalar, nükteler ve hayat sahne-

240

leri dillendirilmiş, İran'daki savaştan, yeniçerilerin kazan kaldırma arzusundan, Bayezit Hamamı'ndaki kurna başı sohbetinden, paşa hakkında gizli din söylentilerinden, velhasıl pek çok şeyden yaklaşık bir saat şiir sohbeti yapılmıştı. O bir saatin sonunda da paşa adamlarından birini çağırıp emir vermişti:

"Efendi misafirimizdir, sarayımızda bir oda hazırlansın ve arzuları yerine getirilsin!"

Kendisi için hazırlanan odaya girdiğinde sırma işlemeli şiltenin köşesine bir kese konulduğunu gördü. İçinde armudî bir inci, otuz altın ile "Hizmetinize sunulmuş helal paradır! Yeni esvaplar kuşanasınız!" yazılı bir not vardı. Demek ki derviş kılığından çıkması isteniyordu. Demek ki şair olarak musahipler arasında yer alması isteniyordu. Kuralların neler olduğu, hangi günlerde meclislerin kurulduğu, kimlerin katıldığı gibi meseleleri öğrenmek zaman alacaktı elbette, ama şiir meclisine çağrılmak da az şey değildi. O gece önce kıymetli inciyi pazu-bendine sakladı. Bu, zor günler içindi. Altınları yastığının altına koydu, hemen harcanacaktı. Sabaha kadar pek az uyudu, pek çok sevindi ve şükretti. Asıl gönlünden geçen ise paşanın kendisine yardım edeceği, Nakşıgül'ün katillerini yakalatmak konusunda emirler vereceği umudu idi. Çünkü o günlerde paşanın çetrefil ve karanlık işleri çözme konusundaki şöhreti şehirde bir efsaneye dönmüş, her yerde anlatılıyordu.

Paşanın çevresinde her daim sanatkâr dostları olduğunu bilmeyen yoktu. Lakin Kara Şahin konağa yerleştirildiği vakit başka bir gerçekle karşılaştı. İbrahim Paşa Sarayı'nın alt katında bilhassa başka şehir ve ülkelerden gelen sanatçılar için hücreler ayrılmıştı. Bunlardan birinde Buharalı nakkaş Lütfî, diğerinde İstanbul'daki Fransa maslahatgüzarının hanımı madam Markiz dö Bonnak'ın getirip İbrahim Paşa'ya takdim ettiği bir gravür ustası, bir başkasında pirinç üzerine Fatiha suresi yazmakta olan Şamlı bir hattat kalıyordu. Sanatçıyı himaye etmek dedikleri, böyle bir şeydi anlaşılan.

241

41. Sual - Onu Kim, Niçin Kaçırmış Olabilir?

Bir at kişnemesi duyuldu. Hafız Çelebi gözlerine inanamı-yordu. Gelen Kara Şahin idi. Kendisini görmek kadar, onu at sırtında ve bambaşka kıyafetlerle görmek de hayret vericiydi

çünkü:

"Hayrola Şahin evladım; senin en son, bir Mevlevi olduğunu işitmiştik!?"

"Son birkaç günü saymazsak, evet Mevlevi idim efendim," diye cevapladı atının dizginlerini kapı sövesindeki halkaya bağlarken ve devam etti, "doğrusu Pirim Ahmet Dede ile şair Nahifi Dede'nin terbiyesinde hoş geçen bir kış idi. Lakin lale mevsimiyle birlikte Nakşıgül'ün hasreti de kapımı çaldı birden. Artık Kara Şahin değil, gördüğünüz gibi Kalender Selman Abdalım."

"Kalender Selman mı? Peki ama neden?"

"Nefis terbiyesi Kara Şahin'i öldürdü efendim. Kendini beğenmiş, her şeyi yönetme ihtirasındaki Şahin gitti, yerine Nak-

242

il aen gayrı hiç nesneye itibar etmeyen bu sükûnetli Mela-mi derviş Selman Abdal geldi."

"O halde sırtındaki de melamet hırkası olsa gerek?" Kara Şahin bu iğneleyici sözün altında dehşetli bir alay olduğunu duymazdan geldi. Ne diyebilirdi ki, Hafız Çelebi haklıydı. Bir yandan Kalenderi olduğunu söyleyip diğer yandan pahalı esvaplar giyen kaç derviş görülmüştür ki?!.. Bereket versin o tam cevaba hazırlanırken kapı açıldı ve Bican Efendi başıyla ikisini de selamlayıp uzun mezara ve Can Kuyusu'na doğru yürüyüp geçti. Kara Şahin'in kapıdan içeriye girmesini beklediği kişi Topaç Yeye idi oysa. Bunu fırsat bilerek Yeye'yi sorar gibi Hafız Çelebi'nin yüzüne baktı. Çelebi sanki başka bi-risiymiş gibi davrandı nedense. Biraz dalgınca mıydı ne? Sanki birden ihtiyarlamış bu adam. Kendisini anlamazdan geldiği, telaşla başını çevirmesinden belliydi. Sözü karıştırmak ister gibi bir hali vardı:

"Ha, onu tanımıyorsun elbette. Bican Efendi... Fele-menk'ten gelip lale bahçemize ziynet oldu. Benim en güzel lalelerimde onun alın teri vardır. İşinde gücünde çalışır, didinir, laleler yetiştirir. Yaz sonunda giderken de yetiştirdiği lalelerin resimlerini alır götürür. Senin laleyi kollamak ve hakiki rengiyle açmasını sağlamak için geceleri nöbet bile tuttuğu oldu. Dediğine göre açar açmaz tasvirini çıkarmak için sabırsız-lanıyormuş. Kaplumbağaları besliyor, dolaptan su taşıyor, fidanları sulayıp bahçeyi tertipliyor. Ama boşver bunları, hele sen anlat."

Hafız Çelebi'nin sesinden yine az evvelki konuya dair ima hissetmişti. Cevabı oradan oldu:

"Korkmayınız efendim, kötü yola düşüp arsızlık, hırsızlık yapmadım. Velinimetim, vezirimiz İbrahim Paşa hazretlerinin sarayında misafirim. Himayesi ne kadar sürer bilmiyorum, illa ki fırsatını bulup başımdan geçenleri anlatmak, Nakşıgül'ün

243

intikamının alınması için yardımını istemek arzusundayım. Samimi davrandığı neşeli bir vaktinde bütün olup biteni anlatırsam bana inanacaktır. İnanırsa, zannederim Nakşıgül'ün katillerini bizzat kendisi bile arayabilir. Bu tür çetrefil konulara özel ilgisi olduğu, adaleti yerine getirmek üzere çalıştığı herkesçe malum. Yeter ki bana inansın. İnanırsa bir vezir elbette adaletsizliğe göz yumacak değildir."

"Peki ama Şahin evladım, -affedersin Selman Abdal- nasıl

oldu bu iş?"

ders

12 Nisan 2012 Perşembe

1

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Hakkımda